Διαβάστε το part II, εδώ
Παρατηρείστε την αρχιτεκτονική τού Εξοχικού Σπιτιού μας.
Αν κτίστηκε στην Αγγλία κατά τούς τρεις προηγούμενους αιώνες, το στυλ του είναι πιθανόν εκείνο το μπασταρδεμένο αρχαιοελληνικό ή ρωμαϊκό, που ονομάζουμε Αναγεννησιακή αρχιτεκτονική· αν το Εξοχικό Σπίτι κτίστηκε στην Αμερική κατά την περασμένη τριακονταετία, είναι κατά πάσα πιθανότητα ένα Τυδωριανό ενδιαίτημα με ίχνη οχύρωσης κάστρου εδώ κι εκεί στην πρόσοψη. Στους τοίχους του θα υπάρχουν πολλά ζωγραφικά έργα· πράγματι, στα ζωγραφικά έργα θα είναι πιθανόν αφιερωμένη μια ολόκληρη πινακοθήκη. Κι όμως, πιθανότατα τα ζωγραφικά έργα δημιουργήθηκαν σε άλλους καιρούς, από ανθρώπους από πολλά χρόνια νεκρούς, και σ’ άλλες χώρες:
Μπορεί να υπάρχει μια προσωπογραφία που φιλοτέχνησε ο Ρέμπραντ, μια περσική σμικρογραφία, ένα χαρακτικό έργο τού Χοκουζάι. Ορισμένα πολύ λεπτά στοιχεία στην οικοδομή, ένα τζάκι ή μια ξυλεπένδυση, ενδέχεται να
έχουν μεταφερθεί κομμάτι κομμάτι από το πρωταρχικό Εξοχικό Σπίτι τής Αγγλίας, τής Γαλλίας ή τής Ιταλίας· εξ ίσου πολλά δε στοιχεία τού πρωταρχικού Εξοχικού Σπιτιού αντλήθηκαν πιθανόν από ένα κάποιο μεσαιωνικό αββαείο. Η ίδια η πορσελάνη, που χρησιμοποιούμε σήμερα στα τραπέζια μας, είναι κάτι που εισήγαγε το Εξοχικό Σπίτι και αντικατέστησε τα κασσιτέρινά και πήλινα σκεύη· και κάτι άλλο, που εισήγαγε το Εξοχικό Σπίτι,
είναι η χάρτινη ταπετσαρία τοίχου. Όλα τα χαρακτηριστικά είναι παράγωγα· όλα, σε τελευταία ανάλυση, κλάπηκαν ή αγοράστηκαν από τούς αρχικούς κατασκευαστές· και ό,τι δεν κλάπηκε ούτε και αγοράστηκε, χυδαία αντιγράφηκε.
Η απληστία τού Εξοχικού Σπιτιού να κατέχει τέχνη αμιλλάται μόνο την ανικανότητά του να δημιουργεί τέχνη. Στο Εξοχικό Σπίτι οι τέχνες δεν είναι παντρεμένες με την κοινότητα: το Εξοχικό Σπίτι τις έχει σπιτώσει σαν πόρνες για να τις γλεντάει.
Ας μη γίνει σύγχυση ούτε ως προς τα γεγονότα ούτε ως προς το ιδεώδες που εξετάζουμε. Υπάρχει τεράστια διαφορά ανάμεσα στην λεπτεπίλεπτη ανάμειξη παραδόσεων, που αποτελεί την καθαυτό πνοή των τεχνών, όπως
γνωρίζει ο εραστής τής κλασικής ελληνικής γλυπτικής, και την άπληστη ιμπεριαλιστική συνήθεια τής διαρπαγής των φυσικών αντικειμένων τέχνης, που ήταν η ουσία τής μεθόδου τού Εξοχικού Σπιτιού κατά τούς νεότερους
χρόνους και φαίνεται πως ήταν, πριν από δυο περίπου χιλιετίες, τής ρωμαϊκής έπαυλης. Μια γνήσια κουλτούρα θα δανείζεται μονίμως από άλλες κουλτούρες· μα θα πηγαίνει σ’ αυτές όπως πηγαίνει η μέλισσα στο λουλούδι
για την γύρη, και όχι όπως ο μελισσοκόμος στην κυψέλη για το μέλι. Υπάρχει δημιουργικός δανεισμός και κτητικός δανεισμός. Στην πραγματικότητα,το ιδεώδες τού Εξοχικού Σπιτιού είναι η απεριόριστη κατοχή: έτσι, οι μεγά¬
λοι κύριοι τού Εξοχικού Σπιτιού έχουν πιθανόν επ’ ονόματί τους πέντε έξι σπίτια, καίτοι τούς χρειάζεται μόνο ένα για να στεγαστούν.
Το είδωλο τού Εξοχικού Σπιτιού συνεπάγεται τον χωρισμό τού Εξοχικού Σπιτιού από την κοινότητα στην οποία βρίσκεται. Αν κάνετε τον κόπο να εξετάσετε τις μεσαιωνικές συνθήκες, θα βρείτε ότι οι διαφορές κοινωνικής
θέσης και πλούτου δεν δημιουργούσαν πολύ μεγάλη διαφορά ανάμεσα στη ζωή τού άρχοντα στον πύργο του και στη ζωή των υποτελών του: αν ο συνηθισμένος άνθρωπος δεν μπορούσε να ισχυριστεί πως ήταν εξ ίσου καλός με τον άρχοντά του, είναι φανερό ότι ο άρχοντας είχε τις περισσότερες ελλείψεις τού συνηθισμένου ανθρώπου και, παρ’ όλες τις υπερβολές τής ιπποσύνης, ήταν εξ ίσου αμαθής, εξ ίσου αγράμματος, εξ ίσου άξεστος με τον συνηθισμένον άνθρωπο. Και στις πόλεις, ο κατώτερος εργάτης μιας συντεχνίας συμμεριζόταν τούς θεσμούς των κυρίων του: οι εκκλησίες, οι παρελάσεις των συντεχνιών και τα ηθικολογικά θεατρικά έργα αποτελούσαν αναπόσπαστα μέρη τής ίδιας κουλτούρας.
Το Εξοχικό Σπίτι άλλαξε την κατάσταση αυτήν. Κουλτούρα έφτασε να σημαίνει όχι την συμμετοχή στις δημιουργικές δραστηριότητες τής κοινότητάς μας, αλλά την απόκτηση των προϊόντων άλλων κοινοτήτων και μικρή
σημασία έχει αν οι αποκτήσεις αυτές ήταν στον πνευματικό ή στον υλικό τομέα. Υπήρξαν φυσικά οι απαρχές ενός τέτοιου σχίσματος στην μεσαιωνική λογοτεχνία, με τις χυδαίες ραμπελαισικές της ιστορίες χαι τα εκλεπτυσμένα αυλικά της ρομάντσα· μα με την ολοκλήρωση τού ειδώλου τού Εξοχικού Σπιτιού, το διαζύγιο αυτό επεκτάθηκε σ’ όλες τις άλλες δραστηριότητες τής κοινότητας. Ένα από τα αποτελέσματα τού σχίσματος αυτού ήταν ότι οι λαϊκοί θεσμοί έχασαν την επαφή με τον γενικό κόσμο τής κουλτούρας και μαράθηκαν ή μετασχηματίστηκαν, όπως τα δημόσια σχολεία τής Αγγλίας μετασχηματίστηκαν σε κλειστά ιδρύματα τής ανώτερης τάξης. Πιθανόν, πολύ σημαντικότερο απ’ αυτό ήταν το γεγονός ότι το κάθε ξέχωρο Εξοχικό Σπίτι υποχρεώθηκε ν’ αποκτήσει για τον περιορισμένο του κύκλο όλα τα στοιχεία, που ήταν αναγκαία για την καλή ζωή σε μιαν ολόκληρη κοινότητα όπως την περιέγραφε ο Πλάτων.
Θα πραγματευτούμε τα αποτελέσματα αυτού αμέσως παρακάτω.
Ας δεχθούμε όσα είναι έγκυρα στην ουτοπία τού Εξοχικού Σπιτιού. Η απόλαυση είναι αναγκαίο στοιχείο για την πραγματοποίηση, και με την μέριμνά του για τα κόσμια θέλγητρα τής ζωής, για πράγματα όπως άνεση
στους τρόπους, λεπτεπίλεπτη διεξαγωγή μιας συζήτησης, ανταλλαγή ευφυολογημάτων και ευαισθησία απέναντι στα ωραία πράγματα, το Εξοχικό Σπίτι άσκησε πιθανότατα μιαν εξανθρωπιστικήν επιρροή. Στον βαθμό που
το Εξοχικό Σπίτι ευνόησε την πίστη στον διαλογισμό και τον πόθο για τις τέχνες ξέχωρα από τις ενδεχόμενες χρήσεις τους για την διαφήμιση· στον βαθμό που υποστήριξε ότι όλες μας οι πραγματιστικές δραστηριότητες πρέπει να υλοποιούνται σε πράγματα που αξίζουν αφ’ εαυτών να τα έχουμε ή να τα κάνουμε, το Εξοχικό Σπίτι ήταν σωστό, εξαιρετικά σωστό.
Έπραξε σωστά η ρωσική σοβιετική γραφειοκρατία όταν άνοιξε ορισμένα από τα Εξοχικά Σπίτια της ως αναπαυτήρια για τούς αγρότες και τούς εργάτες, και επέμεινε κατόπιν ν’ αποκτήσουν οι αγρότες κι οι εργάτες ορισμένες επιτηδευμένες συνήθειες τού Εξοχικού Σπιτιού, για ν’ αντικαταστήσουν τις τραχιές συνήθειες τού σταύλου, τής κοπριάς και τού χωραφιού. Οι Ράσκιν και Σάμουελ Μπάτλερ είχαν πιθανόν δίκιο όταν επέμειναν ότι ο τέλειος τζέντλεμαν ήταν προϊόν εκλεκτότερο από τον τέλειο αγρότη ή τεχνίτη: είναι
προϊόν εκλεκτότερο επειδή είναι ουσιαστικά πιο ζωντανός.
Μέχρι και με την έμφασή του στην εκτίμηση τού ωραίου το Εξοχικό Σπίτι βοήθησε αρκετά· γιατί επέστησε την προσοχή στο γεγονός ότι υπήρχαν γνώμονες πιο μόνιμοι γνώμονες κοινοί στις τέχνες τής Ελλάδας και τής Κίνας— από κείνους που θεωρούνταν επαρκείς στην τοπική περιφέρεια. Κοντολογής, το Εξοχικό Σπίτι τόνισε ένα ανθρώπινο βέλτιστο, που ήταν το άθροισμα μιας δωδεκάδας επί μέρους τελειοτήτων κι έτσι, όλα τα ακατέργαστα και ανεπαρκή στις παλιές περιφερειακές κουλτούρες φωτίστηκαν και υποβλήθηκαν σε κριτική.
Τις δέχομαι όλες αυτές τις αρετές· και ισχύουν και σήμερα όπως κάθε άλλη φορά.
Η μοιραία αδυναμία τής κουλτούρας τού Εξοχικού Σπιτιού εμφανίζεται ακόμα καθαρότερα εξ αιτίας τής παραπάνω παραδοχής μου. Το Εξοχικό Σπίτι δεν είδε ότι η απόλαυση βασιζόταν στην πραγματοποίηση και ήταν όντως αδιαχώριστη από την πραγματοποίηση. Το Εξοχικό Σπίτι πάσχισε να τοποθετήσει την πραγματοποίηση σ’ ένα διαμέρισμα και την απόλαυση σ’ ένα άλλο· με αποτέλεσμα ο τεχνίτης, που δεν είχε πια την ικανότητα ν’ απολαύσει τις καλές τέχνες, δεν είχε και την ικανότητα να τις δημιουργήσει.
Το αποτέλεσμα μιας απομονωμένης ρουτίνας τής απόλαυσης είναι εξ ίσου εξασθενητικό- γιατί η απόλαυση στους αφέντες τού Εξοχικού Σπιτιού ήρθε υπερβολικά εύκολα, απλώς χτυπώντας παλαμάκια κατά κάποιον τρόπο, το δε εκπαιδευμένο και εκλεπτυσμένο γούστο έμελλε να τοποθετήσει την και νοτομία ψηλότερα από την εγγενή αξία. Γι’ αυτό και η διαδοχή των στυλ, που έκαμε το Εξοχικό Σπίτι αντικείμενο κοροϊδίας: κινεζικό στην μιαν εποχή, ινδικό σε μιαν άλλη, περσικό στην επομένη, με έτοιμα ν’ ακολουθήσουν σύντομα το αιγυπτιακό και το κεντροαφρικανικό. Δεν υπάρχει τίποτε στο οποίο να θρονιαστούμε, επειδή δεν υπάρχει κανένα καθήκον για να εκτελέσουμε και κανένα πρόβλημα για ν’ αντιμετωπίσουμε* και μόλις ξεπερνιέται η αγάπη για ένα στυλ, αντικαθίσταται τάχιστα από το επόμενο στυλ.
Θα ήταν αδύνατον ν’ αναμετρήσουμε την έκταση στην οποία το Εξοχικό Σπίτι υποβάθμισε το γούστο μας, μα δεν έχω σχεδόν καμία αμφιβολία για την πηγή τής υποβάθμισης.
Η κυριαρχία τού στυλ, που διαστρέβλωσε τις τέχνες και παρεμπόδισε την ανάπτυξη ενός προσιδιάζοντος σύγχρονου στυλ, ήταν έργο τής κουλτούρας τού Εξοχικού Σπιτιού. Θυμούμαι πολύ καλά την περιφρόνηση με την οποία ένας επιπλοποιός στο Τσάιλτρεν Χίλς μού
μίλησε για τον τρόπο με τον οποίο παρήγαγε ένα αυθεντικό Σέρατον: η δική του γνώση τού ορθού σχεδιασμού επίπλων υποτάχθηκε στην γνώση τού “στυλ” που είχε ένας άλλος, και η αποτυχία τής εγγενούς του μαστοριάς
τον έκανε τόσο δηκτικό στο ζήτημα αυτό, ώστε θαρρείς πως όταν μιλούσε διάβαζε την Θεωρία τής αργόσχολης τάξης τού Θόρσταιν Βέμπλεν. Το ίδιο συμβαίνει σ’ όλες τις τέχνες. Μια επίσκεψη στα βιομηχανικά τμήματα τού
Μητροπολιτικού Μουσείου τής Νέας Τόρκης θα σάς δείξει πόσο καταθλιπτικά η αγάπη για την καινοτομία, που οδήγησε τούς Σέρατον και τούς Τσάιπενντεηλ να βρίσκουν “κλασικά μοτίβα” την μιαν εποχή, κάνει τούς σημερινούς σχεδιαστές ν’ αναζητούν τα μοτίβα των Σέρατον και Τσάιπενντεηλ.
Αυτά για το τι συμβαίνει στην τέχνη, όταν διαχωρίζονται απόλαυση και πραγματοποίηση.
