Δέκατο κεφάλαιο
Πώς το Εξοχικό Σπίτι και η Καρβουνούπολη έγιναν οι ουτοπίες των νεότερων χρόνων και πώς άλλαξαν τον κόσμο κατ’ εικόνα τους.
το όνειρο ενός ουτοπικού μιας εποχής έγινε η πραγματικότητα τής επομένης
Αφού ερευνήσαμε εξονυχιστικά την γραμματεία των ιδεωδών κοινοπολιτειών για να βρούμε παραδείγματα τής ουτοπικής οπτικής και τής ουτοπικής μεθόδου, απομένει να εξετάσουμε και μιαν άλλη τάξη ουτοπιών, για να ολοκληρώσουμε την καταγραφή μας.
Όλες οι ουτοπίες, που πραγματευτήκαμε μέχρι εδώ, διηθήθηκαν μέσα από ένα ατομικό μυαλό και ενώ, όπως όλα τ’ άλλα κομμάτια τής γραμματείας, αναπτύχθηκαν με αφετηρία μιαν ορισμένη εποχή και παράδοση σκέψης, διατρέχουμε τον κίνδυνο να υπερτιμήσουμε την σημασία τους και να πιστέψουμε είτε ότι αντανακλούν τήν κρατούσα τάξη πραγμάτων είτε ότι προβάλλουν μια καινούρια τάξη πραγμάτων. Ενώ επανειλημμένα το όνειρο ενός ουτοπικού μιας εποχής έγινε η πραγματικότητα τής επομένης, όπως ψάλλει στους περίφημους στίχους του ο Ο’ Σώνεσυ, θαρρώ ότι μόνο να εικάσουμε μπορούμε και σπανίως να ιχνηλατήσουμε την ακριβή σύνδεση των δυο.
Θα ήταν μάλλον ανόητο να επιχειρήσουμε ν’ αποδείξουμε ότι ο εφευρέτης τού σύγχρονου επωαστήρα ήταν μαθητής τού Σερ Τόμος Μωρ.
Μέχρι σήμερα, τα είδωλα που άσκησαν την πιο αξιόλογην επιρροή στην πραγματική ζωή τής κοινότητας, είναι παρόμοια με τα όσα εκφράστη καν εν μέρει σε εκατό έργα και πιθανόν δεν εκφράστηκαν ποτέ εξ ολοκλήρου
σε ένα. Για να ξεχωρίσουμε αυτά τα είδωλα από κείνα που μας απασχόλησαν μέχρι τώρα, θα πρέπει πιθανόν να τα ονομάσουμε συλλογικές ουτοπίες ή κοινωνικούς μύθους. Υπάρχει μια αξιόλογη γραμματεία, που συνδέεται μ’ αυτούς τούς μύθους στα γαλλικά, κι ένα από τα γνωστότερα έργα της είναι οι «Σκέψεις πάνω στη βια», [Ζωρζ Σορελ] και πρακτικά, είναι μερικές φορές μάλλον δύσκολο να πούμε πού τελειώνει η Ουτοπία και πού αρχίζει ο κοινωνικός μύθος.
Η ιστορία των κοινωνικών μύθων τής ανθρωπότητας δεν έχει ακόμα γραφεί κατά το μεγαλύτερο μέρος της.
Έγινε μια μερική απόπειρα για κάτι τέτοιο, για μια περιορισμένη χρονική περίοδο, στο έργο τού κ. Χένρυ Όσμπορν Τέιλορ «Ο μεσαιωνικός νους»· μα αυτό είναι μόνο μια αρχή, και οι άλλες εποχές παραμένουν σχεδόν άθικτες. Ο τύπος μύθου, που μας απασχολεί εδώ, δεν είναι ο αμιγής τύπος δράσης, τον οποίο ανέλυσε ο κ. Σορέλ, μάς ενδιαφέρουν μάλλον εκείνοι οι μύθοι, που είναι κατά κάποιον τρόπο το ιδεατό περιεχόμενο τής κρατούσας τάξης πραγμάτων, μύθοι που, αφού διατυπώθηκαν συνειδητά και υποβλήθηκαν σε επεξεργασία από την σκέψη, τείνουν να διαιωνίσουν και να τελειοποιήσουν αυτήν την τάξη πραγμάτων.
Αυτού τού τύπου οι κοινωνικοί μύθοι πλησιάζουν πολύ την κλασικήν ουτοπία και θα μπορούσαμε, παρόμοια, να τούς διαιρέσουμε σε μύθους φυγής και μύθους ανασυγκρότησης. Έτσι, ο μύθος τής πολιτικής ελευθερίας, λόγου χάρη, όπως τον διατύπωσαν οι συγγραφείς τής Αμερικανικής επανάστασης, χρησιμεύει συχνά ως εξαίρετο καταφύγιο σε αναστατωμένες συνειδήσεις, όταν το Υπουργείο Δικαιοσύνης ή το Γραφείο Μεταναστεύσεως των Η.Π.Α. το παρακάνουν και παρενοχλούν παραπάνω απ’ όσο θα ήταν ανεκτό τούς πολιτικούς προπαγανδιστές.
Οι άνθρωποι ανταποκρίνονται σε «ιδέες» —δηλαδή, σε διαδοχές λέξεων— όπως ανταποκρίνονται στο ερέθισμα τού φωτός ή τής ζέστης, επειδή είναι άνθρωποι και όχι επειδή είναι φιλόσοφοι
Δυστυχώς, έχει γίνει συνήθεια να θεωρούμε τα είδωλά μας ιδιαιτέρως λεπτεπίλεπτα και υψηλόφρονα, σαν ν’ αντιπροσωπεύουν την καλύτερη πλευρά τής ανθρώπινης φύσης. Στην πραγματικότητα, οι μύθοι που δημιουργούνται σε μια κοινότητα κάτω από θρησκευτικές, πολιτικές ή οικονομικές επιρροές, δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ούτε καλοί ούτε κακοί: η φύση τους ορίζεται με βάση την ικανότητά τους να βοηθούν τούς ανθρώπους ν’ αντιδρούν δημιουργικά στο περιβάλλον τους και ν’ αναπτύσσουν μιαν ανθρώπινη ζωή.
Πρέπει επί πλέον ν’ αναγνωρίσουμε ότι μια πίστη στα είδωλα αυτά δεν είναι αφ’ εαυτής στάση αξιέπαινη. Μέχρι και εντελώς ποταποί και κουτοί άνθρωποι κυβερνώνται συχνά από είδωλα* πράγματι, ίσα ίσα αυτά τα είδωλα είναι σε πολλές περιπτώσεις υπεύθυνα για την ποταπότητα και την κουταμάρα τους. Ούτε και είναι ένδειξη ορθολογικής σκέψης η συνήθεια ν’ ανταποκρινόμαστε σε είδωλα. Οι άνθρωποι ανταποκρίνονται σε «ιδέες» —δηλαδή, σε διαδοχές λέξεων— όπως ανταποκρίνονται στο ερέθισμα τού φωτός ή τής ζέστης, επειδή είναι άνθρωποι και όχι επειδή είναι φιλόσοφοι, και ανταποκρίνονται σε προβολές, σε είδωλα, για τον ίδιο λόγο, και όχι επειδή είναι άγιοι.
Οι μύθοι μας ενδέχεται να είναι αποτέλεσμα ορθολογικής σκέψης και πρακτικής ή όχι* μα η ανταπόκριση στους μύθους αυτούς δεν είναι πιθανόν περισσότερο από δέκα τοις εκατό αποτέλεσμα λογικών διαδικασιών απ’ αρχής μέχρι τέλους.
Πρέπει να θεωρούμε τα είδωλά μας κάτι σαν διάχυτο περιβάλλον, μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα, που διαφέρει ως προς την «χημική σύσταση» και την έκταση στο κάθε άτομο. Ορισμένα από τα είδωλα αυτά κυρίευσαν τόσο
ομοιόμορφα τα μυαλά των ανθρώπων σε μια συγκεκριμένη εποχή, ώστε αποτελούν μέρος τού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο γεννιέται ένα μωρό, όσο και η επίπλωση τού σπιτιού του.
Οι κοινωνιολόγοι που ακολουθούν τον Εμίλ Ντιρκέμ ονόμασαν ένα ορισμένο μέρος των ειδώλων αυτών συλλογικές αναπαραστάσεις, αλλά νομίζω πως κάνουν λάθος όταν περιορίζουν τις «αναπαραστάσεις» αυτές σε ομάδες αγρίων ή αμαθών, επειδή αποτελούν σημαντικό μερίδιο των αποσκευών όλων των πολιτισμένων ανθρώπων. Παράλληλα με την Ιστορία της ανθρωπότητας και με την Ιστορία των ουτοπιών, που διηγούμαι τώρα, θα ήταν διασκεδαστικό να γράψουμε την Ιστορία των μύθων τής ανθρωπότητας.
Το έργο αυτό, ωστόσο, θ’ απαιτούσε την ευρυμάθεια και την εργατικότητα ενός άλλου Λάιμπνιτς· αυτό δε που θέλω όλο κι όλο να κάνω εδώ είναι να συγκεντρώσω τούς μύθους, που έπαιξαν έναν κάποιον ρόλο στην Δυτικήν Ευρώπη και στην Αμερική κατά τούς νεότερους χρόνους, ν’ αντιπαραβάλλω τα είδωλα αυτά με τις ουτοπίες τού παρελθόντος και τα επί μέρους γιατρικά για το παρόν, και να υποδείξω τον αντίκτυπο όλων αυτών στα οποιαδήποτε καινούρια ταξίδια ενδέχεται να επιχειρήσουμε.
Επιλέγοντας τα είδωλα αυτά —το Εξοχικό Σπίτι, την Καρβουνούπολη, την Μεγαλούπολη— υποχρεώθηκα να μετρήσω την δύναμή τους και να ελέγξω την ποιότητά τους κυρίως με βάση τα πραγματικά τους αποτελέσματα
στον συνηθισμένο κόσμο, και είναι λιγάκι δύσκολο να τα καθαρίσω από τούς διάφορους παλιούς και καινούριους θεσμούς, με τούς οποίους είναι αναμεμειγμένα.
Κι όμως, παρ’ όλην αυτήν την επίχριση επικαιρότητας, τα είδωλα αυτά δεν είναι εξ ίσου αξιόπιστα με την πλατωνική Πολιτεία, και καλό θα είναι να καταλάβουμε ότι εξακολουθούμε να βρισκόμαστε στην επικράτεια τής ουτοπίας και συνεπώς μπορούμε να κάνουμε χρήση όλων των προνομίων τής ουτοπίας.
Για να καταλάβουμε την ουτοπία τού Εξοχικού Σπιτιού πρέπει να πηδήξουμε λίγους αιώνες πίσω στην ιστορία.
[…] Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΟΥΤΟΠΙΩΝ | part I εδώ […]