Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΟΥΤΟΠΙΩΝ | part I εδώ
Για να καταλάβουμε την ουτοπία τού Εξοχικού Σπιτιού πρέπει να πηδήξουμε λίγους αιώνες πίσω στην ιστορία.
‘Οποιος έχει περάσει από τούς ευρωπαϊκούς πύργους, που κτίστηκαν πριν από τον 14ον αιώνα, θ’ αντιληφθεί ότι οι ανέσεις τους ήταν όσες κι ενός σύγχρονου πολεμικού πλοίου. Ήταν ουσιαστικά φρούρια ένοπλων ανδρών, που η κύρια απασχόλησή τους ήταν η ληστεία, η βία και η δολοφονία· και όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα τού περιβάλλοντος τους αντανακλούσαν τις αναγκαιότητες τής ζωής τους. Τους πύργους αυτούς τούς βρίσκουμε σκαρφαλωμένους σ’ έναν βράχο ή σ’ έναν απόκρημνο λόφο· τα τείχη και τα αντερείσματά τους είναι φτιαγμένα από πελώριες, ακατέργαστες πέτρες· οι κανόνες τής καθημερινής ζωής μοιάζουν με τού στρατώνα και δεν έχουν σχεδόν καθόλου τα όσα θεωρούμε τώρα φυσιολογικήν ευπρέπεια και κοσμιότητα, με εξαίρεση πιθανόν για τον άρχοντα και την κυρία του- και η ζωή των φεουδαλικών αυτών συμμοριών ήταν αναγκαστικά βάναυση και περιορισμένη.
Μέχρι τον 14ον αιώνα στην Δυτική Ευρώπη η μικρή περιτειχισμένη πόλη, ή η απεριτείχιστη πόλη υπό την προστασία ενός φρουρίου στον λόφο, ήταν η μοναδική κοινωνική μονάδα, που ανταγωνιζόταν τούς ακόμα πιο
περιορισμένους ορίζοντες τού χωριού των γεωργών, ή τις απλόχωρες αξιώσεις τού Παρόντος και τής Μεταθάνατον ζωής, που προέβαλλε η Ρωμαιοκαθολική εκκλησία. Οι πελώριες μητροπόλεις, οι μεγάλοι στρατοί και τα
τρόφιμα που μεταφέρονται από τα πέρατα τού κόσμου, θα ήταν τότε όνειρο πιο τρελό απ’ όλα όσα απεικόνισε ο Μωρ στην Ουτοπία του.
15ος αιώνας | Αγγλία
Κατά τον 15ον αιώνα στην Αγγλία —και το ίδιο φαίνεται πως συνέβη νωρίτερα ή αργότερα και σ’ άλλα μέρη τής Ευρώπης— αυτή η ζωή γεωργίας, πολέμων και μικρεμπορίου αναστατώθηκε: η φεουδαλική εξουσία των κυβερνών των ευγενών συγκεντρώθηκε στα χέρια ενός υπέρτατου άρχοντα, τού βασιλέα* και ο βασιλέας, τα αρχεία του και η αυλή του εγκαταστάθηκαν στην Εθνική Πρωτεύουσα, αντί να μετακινούνται από τον έναν τόπο τού αναστατωμένου βασιλείου στον άλλον.
Τα εδάφη των φεουδαλικών κυρίων σταμάτησαν να διασκορπίζονται· οι κτήσεις τους περιορίζονταν ολοένα περισσότερο μέσα στα πλαίσια των λεγάμενων εθνικών συνόρων και αντί να παραμείνουν στους πύργους τους, οι μεγάλοι άρχοντες παράτησαν τούς βάναυσους, βαρβαρικούς τρόπους τους και πήγαν στην πρωτεύουσα για να εκπολιτιστούν. Με τον καιρό, το χρήμα αντικατέστησε τον φόρο υποτελείας σε είδος· αντί να λαμβάνει σιτάρι, αυγά και αγγαρεία, ο άρχοντας εισέπραττε ενοίκιο σε χρήμα· ενοίκιο, που μπορούσε να μεταφερθεί στις καινούριες εμπορικές πόλεις, για ν’ αγοράσει τα αγαθά, που είχε για πούλημα ο υπόλοιπος κόσμος. Μια συναρπαστική εικόνα τής αλλαγής αυτής δίνει στην Οικονομική ιστορία του ο κ. Ου.Τζ. Άσλεϋ· ενώ η παλιά ζωή σκιαγραφείται με πλούτο λεπτομερειών στο έργο τού Τζ.Σ. Φλέτσερ Χρονικά μιας ενορίας τού Γιόρκσαηρ.
Αλλαγή στην κουλτούρα
Συγχρόνως με την αλλαγή αυτήν στην φυσική ζωή τής Δυτικής Ευρώπης, μια αντίστοιχη αλλαγή συνέβαινε και στον χώρο τής κουλτούρας. Ανασκάπτοντας τα ερείπια τής Ρώμης και άλλων πόλεων, οι άνθρωποι τού ύ¬
στερου Μεσαίωνα ανακάλυψαν τα υπολείμματα ενός μεγάλου και πλούσιου πολιτισμού· και εξερευνώντας τα χειρόγραφα και τυπωμένα βιβλία που κυκλοφορούσαν κανονικά, βρέθηκαν απέναντι σε αλλόκοτες συλλήψεις ζωής, με συνήθειες εκλέπτυνσης, άνεσης και αισθησιακής πολυτέλειας, που δεν είχε ποτέ επιτρέψει η τροχιά ζωή τού στρατοπέδου και τού πύργου.
Ακολούθησε μια αντίδραση εναντίον τής παλιάς ζωής, που ελάχιστα διέφερε από αιφνίδια μεταστροφή εναντίον της· και μέσα στην αντίδραση αυτήν εκτοπίστηκαν ως παρωχημένοι δυο μεγάλοι θεσμοί. Οι άνθρωποι έπαψαν να κτίζουν πύργους, για να προστατεύονται από φυσικούς κινδύνους· και σταμάτησαν να κλείνονται σε μοναστήρια, για να ενδυναμώσουν την ψυχή τους για την Μεταθάνατον ζωή.
Τόσο η πνευματική όσο και η εγκόσμια ζωή άρχισαν να μετατοπίζονται σ’ έναν καινούριο θεσμό, το Εξοχικό Σπίτι.
Το είδωλο τού Εξοχικού Σπιτιού συγκέντρωνε και συνάσπιζε· και ως γνώριμο σύμβολο τής αλλαγής αυτής, τα κολέγια στην Οξφόρδη, που χρονολογούνται από την Αναγέννηση, δύσκολα μπορούν να διαχωριστούν ως προς τις αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες από τα ανάκτορα, που έκτιζε τον ίδιον καιρό η αριστοκρατία· ενώ οι τράπεζες και τα πολιτικά μας οικοδομήματα φέρουν σχεδόν παντού μέχρι σήμερα την σφραγίδα των σκόρπιων υπολειμμάτων των αρχαιοελληνικών και ρωμαϊκών χρόνων, που ανακάλυψαν οι άνθρωποι στις παρυφές τής μεσαιωνικής πόλης.
Δεν γνωρίζουμε το Εξοχικό Σπίτι, πριν πρώτα πρώτα συνειδητοποιήσουμε με τι μοιάζουν τα φυσικά του χαρακτηριστικά.
Υπάρχουν πολλές περιγραφές, που μπορεί πιθανόν να συμβουλευτεί ο αναγνώστης, αν τυχαίνει να μη ζει κοντά σ’ ένα μεγάλο Εξοχικό Σπίτι: μα πιθανόν αντί να εξετάσουμε το σημερινό Εξοχικό Σπίτι, καλά θα κάνουμε ν’ ανατρέξουμε στις απαρχές του, και να δούμε πώς απεικονίστηκε με όλην την λαμπρότητά του κατά τους πρώτους χρόνους τής Αναγέννησης -στο σκηνικό που επιχείρησε να δώσει στην καλή ζωή ο Φρανσουά Ραμπελαί σ’ ένα από τα λιγοστά εντελώς σοβαρά χωρία τού μεγάλου του έργου Γαργαντούας.
Ο Γαργαντούας προτίθεται να κτίσει ένα καινούριο Αββαείο, που το ονομάζει Αββαείο τού Θελήματος. Το Αββαείο αυτό πρόκειται να είναι, απ’όλες τις απόψεις, ό,τι δεν ήταν το μεσαιωνικό Αββαείο. Για τούτο, πρώτα
πρώτα, το Αββαείο, σε αντίθεση προς τον πύργο, θα βρίσκεται στην ανοχύρωτη εξοχή· και σε αντίθεση προς το μοναστήρι, δεν θα έχει τείχη. Κάθε μέλος θα έχει στην κατοχή του ένα απλόχωρο διαμέρισμα, που αποτελείται από ένα κυρίως δωμάτιο, ένα δωμάτιο για περισυλλογή, ένα όμορφο λουτρό, μιαν ιματιοθήκη κι έναν ευκτήριο οίκο- και το σπίτι θα περιέχει όχι μόνο βιβλιοθήκες σ’ όλες τις γλώσσες, αλλά και φωτεινές και ευρύχωρες πινα¬
κοθήκες.
Εκτός από τα καταλύματα αυτά, θα υπάρχει ένας στίβος κονταρομαχιών, ένας στίβος ιππασίας, ένα αμφιθέατρο ή δημόσιο θέατρο και ένα κολυμβητήριο ή χώρος κολύμβησης. Δίπλα στο ποτάμι, γιατί το Αββαείο
θα βρίσκεται πλάι στον Λίγηρα, θα είναι ένας Κήπος Ηδονής· ανάμεσα δε στους δυο από τούς έξι πύργους τού εξαγώνου —γιατί αυτό είναι το σχήμα τού κτιρίου— θα υπάρχουν γήπεδα για αντισφαίριση και άλλα αθλήματα.
Προσθέστε στα παραπάνω, περιβόλια γεμάτα με οπωροφόρα δένδρα, πάρκα με μπόλικα ελάφια και ένα σκοπευτήριο τοξοβολίας, γεμίστε όλους τούς διαδρόμους και τα δωμάτια με πλούσιες ταπετσαρίες, σκεπάστε όλα τα πεζοδρόμια και τα δάπεδα με πράσινο ύφασμα, και θα έχετε ολοκληρωμένη την επίπλωση τού Αββαείου.
Τα ενδύματα των τροφίμων είναι εξίσου λαμπρά και καλοδουλεμένα. Για να είναι πιο βολικά τα συμπράγκαλα τής ενδυμασίας των κυριών και των κυρίων, θα βρίσκονται “κοντά στο δάσος τού Θελήματος μια σειρά σπίτια σε έκταση μισής λεύγας, πολύ περιποιημένα και καθαρά, στα οποία θα διαμένουν χρυσοχόοι, λιθογλύφοι, κοσμηματοπώλες, κεντρήστρες, ράφτες, χρυσηλάτες, υφαντές βελούδου, ταπητουργοί και ταπετσέρηδες….” Θα είναι “επιπλωμένα με υλικά και υφάσματα από τα χέρια τού Ναυάρχου Ναυσικλήτου, που κάθε χρόνο θα τούς φέρνει επτά καράβια από τα Νησιά των Μαργαριταριών και των Καννιβάλων, φορτωμένα με χρυσάφι, με ακατέργαστο μετάξι, με μαργαριτάρια και πετράδια”.
Οι γυναίκες, που γίνονται δεκτές στο Θέλημα, πρέπει να είναι όμορφες, με ωραία χαρακτηριστικά και γλυκύ χαρακτήρα* οι άνδρες πρέπει να είναι όμορφοι και καλότροποι. Όλοι γίνονται δεκτοί ελεύθερα και επιτρέπε¬
ται να φύγουν ελεύθερα* και αντί να επιχειρούν ν’ ασκούν την φτώχεια, την αγνεία και την υπακοή, οι τρόφιμοι θα μπορούν να παντρεύονται τίμια, να είναι πλούσιοι και να ζουν ελεύθερα.
Πράγματι, η ελευθερία στο Θέλημα είναι απόλυτη* είναι μια ελευθερία όπως αυτή που χαίρεται ένας άνθρωπος σ’ ένα Εξοχικό Σπίτι μέχρι σήμερα, αν τον φροντίζει μια φιλόξενη οικοδέσποινα* γιατί όλοι ακολουθούν απλώς
την ελεύθερη βούληση και την απόλαυσή τους, σηκώνονται από το κρεβάτι όποτε θέλουν, και τρώνε, πίνουν και δουλεύουν όποτε επιθυμούν. Όπως λέει ο Ραμπελαί, όλοι οι κανόνες και οι αυστηρότεροι δεσμοί τής τάξης τους συνοψίζονται στην ακόλουθη εντολή:
“Κάνε ό,τι θελήσεις”
Όταν αφήσουμε κατά μέρος την εξεζητημένη μεταφορά τής αντιμοναστικής τάξης πραγμάτων τού Ραμπελαί, ανακαλύπτουμε πως μάς έδωσε μιαν εξαίρετην εικόνα τού Εξοχικού Σπιτιού και τής, επιτρέψτε μου την έκφραση, κουλτούρας τού Εξοχικού Σπιτιού. Βλέπουμε χονδρικά τις ίδιες αδρές γραμμές στην εισαγωγή στο Δεχαήμερο τού Βοκκακίου* περιγράφεται λεπτομερούς με ορολογία τού πιο πλήρους Εξοχικού Σπιτιού, τού Χάμπτον Κάουρτ, στον Βιασμό τής κώμης τού Πόουπ* απεικονίζεται γλαφυρά στην προσωπογραφία τού Εγωιστή, που δίνει ο Μέρεντιθ* και αναλύεται από τον κ. Τζ.Χ. Ουέλς στην ωμή περιγραφή τού Μπλέιντσοβερ στο Τόνο Μπανγχάυ, καθώς και από τον κ. Μπέρναρ Σω στο Λυττημένο σπίτι. Είτε ο κ. Ου. X. Μάλοκ κρατά το πρότυπο τού Εξοχικού Σπιτιού ως τις μέρες μας στην Νέα Πολιτεία, είτε ο Αντόν Τσέχοφ εισδύει στον άσκοπο και μάταιον χαρακτήρα του στον Βυσσινόκηπο, το Εξοχικό Σπίτι είναι ένα από τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα τής λογοτεχνίας.
Αυτό το αναγεννώμενο είδωλο τού Εξοχικού Σπιτιού είναι ισχυρό και πλήρες:
Δεν ξέρω κανένα άλλο πρότυπο, που να έχει επιβάλλει τούς γνώμονες και τις πρακτικές του με τέτοιαν απόλυτη επιτυχία στο μεγαλύτερο μέρος τού ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ενώ το Εξοχικό Σπίτι ήταν στην αρχή αριστοκρατικός θεσμός, έχει τώρα εισδύσει σ’ όλα τα κοινωνικά στρώματα και μολονότι ενδέχεται να μη φαίνεται καθαρά η σύνδεση, πιστεύω πως είναι υπεύθυνο για την συγκεκριμένη πορεία και κατεύθυνση, που πήρε η βιομηχανική επανάσταση.
Τα καταναλωτικά πρότυπα τού Εξοχικού Σπιτιού είναι υπεύθυνα για την Κτητική Κοινωνία μας.
Ίσως ο λακωνικότερος τρόπος για να υποδηλώσουμε τον χαρακτήρα των θεσμών τού Εξοχικού Σπιτιού είναι να πούμε πως είναι το εκ διαμέτρου αντίθετο όλων όσα θεωρούσε επιθυμητά ο Πλάτων σε μια καλή κοινότητα.
Το Εξοχικό Σπίτι νοιάζεται όχι για την ευτυχία ολόκληρης τής κοινότητας, μα για την ευδαιμονία των κυβερνώντων. Οι προϋποθέσεις, που υποβαστάζουν αυτήν την περιορισμένη και επί μέρους καλή ζωή, είναι η πολιτική ισχύς και ο οικονομικός πλούτος- και για ν’ ανθήσει η ζωή, πρέπει και τα δυο αυτά να υπάρχουν σε σχεδόν απεριόριστες ποσότητες. Οι κεφαλαιώδεις βασικές αρχές, που χαρακτηρίζουν αυτήν την κοινωνία, είναι η κατοχή αγαθών και η παθητική απόλαυση.
Στο Εξοχικό Σπίτι, η κατοχή αγαθών βασίζεται στο προνόμιο και όχι στην δουλειά.
Οικονομικό θεμέλιο τής ύπαρξης τού Εξοχικού Σπιτιού είναι η γαιοκτησία, που ιστορικά αποκτήθηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος με την βία και την απάτη. Για να κρατήσουμε στην δουλειά τους τούς τεχνίτες και τούς εργάτες, που περικυκλώνουν το Εξοχικό Σπίτι, είναι ανάγκη να τούς εμποδίσουμε να έχουν πρόσβαση στην γη για λογαριασμό τους, οπότε φροντίζουμε πάντοτε να νέμεται την γη ο ιδιοκτήτης και όχι ο εργάτης.
Κατοχή αγαθών και παθητική απόλαυση
Αυτή η έμφαση στην παθητικήν ιδιοκτησία καταδεικνύει το γεγονός ότι στο Εξοχικό Σπίτι δεν υπάρχει ενεργητική συναναστροφή των ανθρώπων με το περιβάλλον τους. Δραστηριότητες όπως αυτές, που παραμένουν στο Εξοχικό Σπίτι —το κυνήγι τού παιχνιδιού, λόγου χάρη— βασίζονται στην απομίμηση παιχνιδιών, που είχαν κάποτε ζωτική χρησιμότητα ή προετοίμαζαν για μια ζωτική λειτουργία, όπως το παιχνίδι ενός κοριτσιού με την κούκλα του το προετοιμάζει για την μητρότητα.
Το ιδεώδες τού Εξοχικού Σπιτιού είναι το ιδεώδες μιας εξ ολοκλήρου αντιλειτουργικής ύπαρξης- ή, στην καλύτερη περίπτωση, μιας ύπαρξης στην οποία όλες τις λειτουργίες, που κανονικά προσιδιάζουν σ’ έναν πολιτισμένον άνθρωπο, θα τις επιτελούν λειτουργοί. Αφού το ιδεώδες αυτό δεν μπορεί να πραγματωθεί στον πραγματικό κόσμο, για τον λόγο ότι εναντιώνεται εντελώς στην βιολογική κληρονομιά τού ανθρώπου, η ουτοπία τού Εξοχικού Σπιτιού έχει ανάγκη να γεμίζει με παιχνίδια και αθλήματα μια κατά τα άλλα επιθυμητή κενότητα.
Στο Εξοχικό Σπίτι η λογοτεχνία και οι καλές τέχνες αναμφίβολα ανθούν: αλλά ανθούν μάλλον σαν αντικείμενα που οι άνθρωποι τα υπολήπτονται και όχι ως ενεργά, δημιουργικά στοιχεία στη ζωή τής κοινότητας· ανθούν ιδιαίτερα με τον τρόπο, που ο Πλάτων θεωρούσε πως ασκούσε φθορο ποιό επιρροή στην κοινότητα. Στις τέχνες, επικρατεί μια γαστρονομική νοητική συνήθεια: η συνήθεια να προσλαμβάνουμε πράγματα και να τ’ αφήνουμε να παίζουν μ’ εμάς· έτσι, αντί για την ικανότητα να συμμεριζόμασε την δημιουργικήν έκσταση, ο κύριος γνώμονας κρίσης είναι το “γούστο”, μια ορισμένη ικανότητα να κάνουμε διακρίσεις ανάμεσα σε αισθητηριακά ερεθίσματα, μια ικανότητα που είναι ουσιαστικά εξ ίσου γενναιόδωρη προς ένα αποσυντιθέμενο τυρί και προς το καθαυτό στήριγμα τής ζωής.
Το αποτέλεσμα αυτής τής γαστρονομίας στις τέχνες μπορούμε να το ανιχνεύσουμε σ’ όλα τα στοιχεία τού Εξοχικού Σπιτιού, από το υπόγειο μέχρι την σκεπή του· γιατί το αποτέλεσμα ήταν να τονιστεί μάλλον η συλλογή καλών πραγμάτων παρά η δημιουργία τους, και υπάρχει μια άποψη από την οποία το Εξοχικό Σπίτι είναι πολύ λίγο καλύτερο από τον θησαυρό τού ληστή ή από την κρύπτη τού κυνηγού —ένας προάγγελος σε σμικρογραφία των σύγχρονων μουσείων φυσικής ιστορίας και τέχνης.
Συνεχίζεται…
The Story of Utopias
[…] Διαβάστε το part II, εδώ […]