Ο Καρλ Μαρξ (1818-1883) έκανε μία βαθιά κριτική στην ιδέα του “ουδέτερου” φιλελεύθερου κράτους και της “ελεύθερης” οικονομίας της αγοράς. Σε ένα βιομηχανοποιημένο καπιταλιστικό κράτος δεν μπορεί να υπάρξει ελεύθερη οικονομία και ούτε το κράτος μπορεί να είναι ουδέτερο. Τονίζει πως η “ασφάλεια του προσώπου” είναι αντίθετη με την πραγματικότητα μιας ταξικής κοινωνίας καθώς οι ανθρώπινες πλευρές ως επί το πλείστον περιορίζονται από τη θέση του άντρα ή της γυναίκας μέσα στην υπάρχουσα ταξική δομή. Ποιο νόημα μπορεί να έχει η ουτοπική υπόσχεση ενός φιλελεύθερου κράτους για “ίση δικαιοσύνη” όταν οι κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές ανισότητες είναι μαζικές; Έτσι, ο Μαρξ ήρθε σε πλήρη ρήξη με την φιλελεύθερη και φιλελεύθερη δημοκρατική σκέψη.
Αναφέρει χαρακτηριστικά: “Ο άνθρωπος δεν είναι ένα αφηρημένο ον που κατοικεί έξω από τον κόσμο. Ο άνθρωπος είναι ο ανθρώπινος κόσμος, το κράτος, η κοινωνία”. Και οι άνθρωποι ως άτομα υπάρχουν μόνο μέσα από την αλληλεπίδραση και τις μεταξύ τους σχέσεις. Άρα, η φύση τους είναι αντιληπτή μόνο ως κοινωνικό και ιστορικό προϊόν. Επομένως, για να κατανοήσουμε τις ανθρώπινες σχέσεις, πρέπει να δούμε την ταξική δομή και οι ταξικές διακρίσεις αυτής δεν εμφανίζονται σε κάθε μορφή κοινωνίας, αλλά είναι δημιούργημα της ιστορίας και μελλοντικά θα εξαφανιστούν.
Η κοινωνία συγκροτείται από ένα δίκτυο δομών και σχέσεων το οποίο προσδιορίζεται από τον κοινωνικό σχηματισμό και αποτελείται από έναν συνδυασμό πολιτικών, πολιτιστικών και οικονομικών φαινομένων, μέσα σε έναν ιδιαίτερο οικονομικό τύπο κρατικού μηχανισμού και πολιτιστικής ζωής, αλληλένδετα μεταξύ τους. Και αυτές οι αλληλοσυνδέσεις, αναφέρει ο Μαρξ, μπορούν να φανερωθούν μέσα από τον “τρόπο παραγωγής”, μέσα από τον οποίο προσδιορίζεται μια κοινωνική δομή. Οι νεότερες κοινωνίες είναι καπιταλιστικές, ακριβώς επειδή χαρακτηρίζονται από την απόσπαση του πλεονάσματος της παραγωγής, δηλαδή την “υπεραξία”, αυτή την αξία που παράγεται από τους εργάτες της παραγωγικής διαδικασίας πέρα από το μισθό τους, μια αξία που σφετερίζονται οι ιδιοκτήτες του κεφαλαίου.
Ο καπιταλισμός είναι για τον Μαρξ το τελευταίο μεγάλο στάδιο πριν από την έλευση του κομμουνισμού, μιας νέας δηλαδή πολιτικής και οικονομικής τάξης, μέσα από την οποία θα υλοποιηθούν τα ιδανικά της ελευθερίας και της ισότητας.
7 θέσεις για τον καπιταλισμό
- Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, κυριαρχεί στη σύγχρονη κοινωνία, η οποία βασίζεται στην ιδιωτική κατοχή των μέσω παραγωγής, και, στο επίπεδο της ανταλλαγής, στην άνιση ανταλλαγή μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας. Τα προϊόντα παράγονται πρωταρχικά για την πραγμάτωση υπεραξίας του κέρδους και όχι επειδή μπορούν να καλύπτουν μακροπρόθεσμα τις ανθρώπινες ανάγκες και επιθυμίες.
- Ο καπιταλισμός δεν είναι μια αρμονική κοινωνική τάξη. Στηρίζεται σε αντιφάσεις τόσο στον τομέα παραγωγής όσο και στον τομέα της ιδεολογίας (το σύστημα πεποιθήσεων, αξιών και πρακτικών που εξυπηρετεί τα συμφέροντα των κυρίαρχων στρωμάτων και τάξεων). Οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής εμποδίζουν την πλήρη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και επιφέρουν μια σειρά συγκρούσεις και κρίσεις.
- Βαθμιαία τα θεμέλια του καπιταλισμού υπονομεύονται “από τα μέσα”, ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης του ίδιου του καπιταλισμού. Η οικονομική δραστηριότητα υπόκειται σε οικονομικούς κύκλους με περιόδους άνθησης που ακολουθούνται από απότομη ύφεση. Η οικονομική άνθηση δημιουργείται από μια αύξηση της ζήτησης που οδηγεί τους βιομηχάνους να αυξήσουν την παραγωγή. Καθώς η παραγωγή διευρύνεται, αυξάνεται ο αριθμός των απασχολούμενων και μειώνεται η ανεργία. Καθώς μειώνεται η ανεργία, η ταξική πάλη για τη διανομή του εισοδήματος οξύνεται, καθώς οι εργάτες γίνονται πιο “πολύτιμα” στοιχεία και μπορούν να αξιοποιήσουν προς όφελός τους τις συνθήκες της αγοράς εργασίας. Προκειμένου να αντιμετωπίσουν τον ανταγωνισμό και να παραμείνει χαμηλό το κόστος παραγωγής (το κόστος αυξάνεται με την αύξηση του μισθού και τη μεγαλύτερη ζήτηση σε πρώτες ύλες), οι εργοδότες αντικαθιστούν την εργασία με κεφάλαιο (με τη μορφή νέων τεχνολογιών). Το παραγωγικό δυναμικό αυξάνεται με ταχείς ρυθμούς. Εφόσον όλες οι παραγωγικές μονάδες λειτουργούν ανταγωνιστικά και απομονωμένες η μία από την άλλη, το αποτέλεσμα είναι η υπερπαραγωγή και το πλεονάζον παραγωγικό δυναμικό. Τότε επέρχεται κρίση (μια πρτώση στην οικονομική δραστηριότητα ή ύφεση): η παραγωγή περιορίζεται, εργάτες απολύονται, αυξάνεται η ανεργία, οι μισθοί μειώνονται μέχρις ότου η “προσφορά” και η “ζήτηση” εξισορροπηθούν ξανά και ο κύκλος αρχίζει και πάλι.
- Επιπλέον, σε περιόδους ύφεσης, οι μικρές και/ή αδύνατες επιχειρήσεις τείνουν να εκτοπιστούν από τις μεγαλύτερες, που είναι πιο ικανές να “αντέξουν” στις δυσμενείς οικονομικές συνθήκες. Με τον τρόπο αυτόν, η “ελεύθερη” αγορά των ανταγωνιστικών επιχειρήσεων βαθμιαία αντικαθίσταται από την ολιγοπωλιακή ή μονοπωλιακή μαζική παραγωγή των αγαθών: με άλλα λόγια, εμφανίζεται μια αναπόφευκτη τάση προς αυξανόμενη “συγκέντρωση” ιδιοκτησίας στην οικονομική ζωή. Επίσης, αυτή η συγκέντρωση γενικά συμβαδίζει με αυτό που ο Μαρξ αποκαλούσε “συγκεντροποίηση” της οικονομίας∙ η τελευταία αναφέρεται κυρίως στην επέκταση των δραστηριοτήτων των τραπεζών και άλλων χρηματοοικονομικών οργανισμών, που εν μέρει λειτουργούν, συντονίζοντας την οικονομία συνολικά. Αυτές οι διαδικασίες της συγκέντρωσης και της συγκεντροποίησης βαθμιαία αποκαλύπτουν τον κατ’ ανάγκη κοινωνικό χαρακτήρα της καπιταλιστικής παραγωγής, ο οποίος υπονομεύει τους μηχανισμούς του ατομικιστικού επιχειρηματικού ανταγωνισμού. Επίσης, η ολοένα και βαθύτερη αλληλεξάρτηση μεταξύ των εμπορικών και χρηματοοικονομικών επιχειρήσεων διασφαλίζει, στην καλύτερη περίπτωση, μια λεπτή οικονομική ισορροπία, επειδή οποιαδήποτε σοβαρή διαταραχή ή ρήξη μπορεί, ενδεχομένως, να επηρεάσει το όλο σύστημα. Για παράδειγμα, η χρεοκοπία μιας γιγαντιαίας επιχείρησης ή τράπεζας έχει επιπτώσεις σε πολυάριθμες υγιείς επιχειρήσεις, σε ολόκληρες κοινότητες και, επομένως, στην πολιτική σταθερότητα (Διάγραμμα: η θεωρία του Μαρξ για τις κρίσεις).
- Ως μέρος των πιο πάνω εξελίξεων, η ταξική πάλη εντείνεται τόσο σποραδικά, ως χαρακτηριστικό των κυκλικών τάσεων της οικονομίας, όσο και γενικότερα μακροπρόθεσμα. Η θέση του μεμονωμένου εργάτη ή εργάτριας είναι ασύγκριτα πιο αδύναμη με εκείνη του εργοδότη του, ο οποίος όχι μόνο μπορεί να τον απολύσει, αλλά και μπορεί να διατηρεί μαζικά αποθέματα πόρων ενόψει κάποιας παρατεταμένης σύγκρουσης. Οι εργάτες ανακαλύπτουν ότι η ατομική προώθηση των συμφερόντων τους είναι αναποτελεσματική, ακόμα και ότι οδηγεί στην ήττα. Επομένως, μια στρατηγική συλλογικής δράσης είναι η μοναδική βάση για την διεκδίκηση ορισμένων βασικών αναγκών (π.χ. περισσότερες υλικές παροχές, έλεγχος στην καθημερινή ζωή, ικανοποιητική εργασία). Μόνο μέσω της συλλογικής δράσης μπορούν τα άτομα να εξασφαλίσουν τους όρους για μια δημιουργική ζωή. Τελικά οι εργάτες συνειδητοποιούν ότι μπορούν να απελευθερωθούν μόνο μέσω της κατάργησης των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής. Ο συλλογικός αγώνας για την κατάκτηση της ελευθερίας και της ευτυχίας είναι μέρος της καθημερινής ζωής των εργατών. Από τη συνέχιση και την ανάπτυξή του θα εξαρτηθεί η προαγωγή των “γενικών συμφερόντων τους”, δηλαδή θα επιτευχθούν η ελεύθερη ανάπτυξη των ατόμων, μια δίκαιη διανομή των πλουτοπαραγωγικών πηγών και ισότητα στην κοινωνία.
- Η ανάπτυξη του εργατικού κινήματος είναι το μέσο για την πραγματοποίηση της επανάστασης. Το μάθημα που μαθαίνουν οι εργάτες στον εργασιακό τους χώρο και μέσω των εργατικών συνδικάτων γίνεται η βάση για την επέκταση των δραστηριοτήτων τους στη σφαίρα του κράτους. Το τυπικό δικαίωμα της συγκρότησης πολιτικών κομμάτων, στα πλαίσια της “αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας”, επιτρέπει την ίδρυση σοσιαλιστικών οργανώσεων που μπορούν να αμφισβητήσουν την καθεστηκυία τάξη. Μέσω τέτοιων προκλήσεων, μπορεί να πραγματοποιηθεί η επανάσταση, μια διαδικασία για την οποία ο Μαρξ φαίνεται ότι πίστευε ότι θα ήταν μια ειρηνική μετάβαση σε ορισμένες χώρες με ισχυρές δημοκρατικές παραδόσεις (όπως η Βρετανία), αλλά πιθανόν αλλού να οδηγούσε σε βίαιες συγκρούσεις.
- Ο κομμουνισμός, ως πολιτική διδασκαλία, εκτός από την παράδοση των κειμένων των “ουτοπικών σοσιαλιστών”, όπως ήταν ο Saint-Simon (1760-1825), ο Fourier (1772-1837) και ο Owen (1771-1858), έχει και άλλες σχετικές πηγές. Αναδύεται, λόγου χάρη, μέσα από τον καθημερινό αγώνα των εργατών για αξιοπρέπεια και έλεγχο στη ζωή τους. Αναδύεται μέσα από τις αντιθέσεις ανάμεσα στην επαγγελία του καπιταλισμού για δημιουργία σταθερής οικονομικής ανόδου και την πραγματική ασταθή του πραγματικότητα. Αναδύεται μέσα από την αποτυχία της φιλελεύθερης δημοκρατικής τάξης να δημιουργήσει τις συνθήκες για ελευθερία, ισότητα και δικαιοσύνη. Και, τέλος, αναδύεται από την αντίφαση ότι, παρόλο που θεμελιώνεται πάνω στην “ιδιωτική ιδιοποίηση” – την ιδιοποίηση του κέρδους από τους καπιταλιστές – ο καπιταλισμός είναι το πιο “κοινωνικοποιημένο” σύστημα που έχουν δημιουργήσει οι άνθρωποι. Και τούτο επειδή η καπιταλιστική οικονομία προϋποθέτει τη συνεργασία και την αμοιβαία εξάρτηση του καθενός σε μια κλίμακα που ήταν άγνωστη στις προηγούμενες μορφές κοινωνίας. Ο κομμουνισμός είναι η λογική επέκταση αυτής της αρχής σε ένα νέο τύπο κοινωνίας.
Πηγή: Held D., 2007, Μοντέλα Δημοκρατίας, εκδόσεις Πολύτροπον
