Νέο στάδιο για την κεφαλαιοκρατία
Το κεφάλαιο του Μαρξ και οι τρεις τόμοι αναφέρονται στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, στην απλούστερή του μορφή όπως αυτή παρουσιάζεται στο εθνικό επίπεδο.
Με άλλα λόγια ο Μαρξ δεν αναπτύσσει στο κεφάλαιο θεωρία διεθνούς εμπορίου, άρα σχέσης μεταξύ διαφορετικών καπιταλιστικών και διαφορετικών αγορών.
Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι το πεδίο μιας μαρξικής θεωρίας του διεθνούς εμπορίου υπήρξε από τον Μαρξ πολύ λιγότερο ανεπτυγμένο απ ότι η υπόλοιπη θεωρία και άρα θα έπρεπε οι μαρξιστές να αναπτύξουν θετικά και πρωτότυπα την μαρξική θεωρία και άρα να μην υπάρχει μόνο μια μαρξιστική θεωρία της πολιτικής οικονομίας, αλλά και μία μαρξιστική θεωρία της διεθνούς πολιτικής οικονομίας.
Τα τελευταία 100 χρόνια έχει χυθεί πολύ μελάνι πάνω στην μαρξιστική διεθνή πολιτική οικονομία.
Βέβαια συχνά δεν χρησιμοποιείται αυτός ο όρος αλλά ο όρος ιμπεριαλισμός, εξάρτηση, συνδυασμένη και ανισόμετρη ανάπτυξη, υπερεθνική αστική τάξη και υπερεθνικοποίηση της παραγωγής κτλ.
Το πρόβλημα με αυτές τις θεωρήσεις είναι ότι σε αντίθεση με την μέθοδο που ακολουθεί ο Μαρξ στο Κεφάλαιο, που εκκινεί από την απλούστερη σχέση, μεταβαίνει στην ουσία στο φαινόμενο και στην πραγματικότητα, οι θεωρίες αυτές δεν επιχειρούν την ανάβαση από το αφηρημένο στο νοητικά συγκεκριμένο
Όλες αυτές οι θεωρίες μαρξιστικής αναφοράς επιχειρούν να ερμηνεύσουν τις μορφές που λαμβάνει η καπιταλιστική οικονομία σε διεθνές επίπεδο.
Το πρόβλημα με αυτές τις θεωρήσεις είναι ότι σε αντίθεση με την μέθοδο που ακολουθεί ο Μαρξ στο Κεφάλαιο, που εκκινεί από την απλούστερη σχέση, μεταβαίνει στην ουσία στο φαινόμενο και στην πραγματικότητα, οι θεωρίες αυτές δεν επιχειρούν την ανάβαση από το αφηρημένο στο νοητικά συγκεκριμένο και άρα μεθοδολογικά και κατά συνέπεια και περιεχομενικά είναι κατά πολύ κατώτερες του έργου του Μαρξ.
Ας εξετάσουμε σύντομα την έννοια του ιμπεριαλισμού στον Λένιν που είναι ίσως η πιο πολυσυζητημένη στην αριστερά.
Όταν κάποιος αριστερός ακούει την λέξη ιμπεριαλισμός, τότε ο νους του πάει στο πεδίο της οικονομικής εκμετάλλευσης μιας λιγότερο ισχυρής χώρας από μία περισσότερο ισχυρή.
Ουσιαστικά έχει κατά νου τα 3 από τα 5 κριτήρια, δηλ. εξαιρετικά σπουδαία σημασία αποκτά η εξαγωγή κεφαλαίου, σε διάκριση από την εξαγωγή εμπορευμάτων, συγκροτούνται διεθνείς μονοπωλιακές ενώσεις των καπιταλιστών, οι οποίες μοιράζουν τον κόσμο και έχει τελειώσει το εδαφικό μοίρασμα της Γης ανάμεσα στις μεγαλύτερες καπιταλιστικές δυνάμεις.
Αυτό αφορά την διεθνή πολιτική οικονομία του καπιταλισμού.
Παράλληλα όμως σε άλλο συγκείμενο το όνομα του Λένιν συνδέεται με τον μονοπωλιακό καπιταλισμό που στην πραγματικότητα είναι το πρώτο και το δεύτερο κριτήριο του ιμπεριαλισμού, δηλ. η συγκέντρωση της παραγωγής και του κεφαλαίου και η συγχώνευση βιομηχανικού και τραπεζικού κεφαλαίου.
Αυτές οι δύο πλευρές η διεθνής και η εγχώρια βρίσκονται σε αλληλεπίδραση διότι η ύπαρξη μονοπωλίων στο εθνικό επίπεδο είναι ο λόγος που λαμβάνει χώρα σε διεθνές επίπεδο εξαγωγή κεφαλαίων.
Με άλλα λόγια η εγχώρια αγορά ήταν πολύ μικρή για το αγγλικό και γαλλικό κεφάλαιο και αναζητούσαν κερδοφόρες επενδύσεις σε άλλες χώρες.
Ο Λένιν χαρακτήρισε νέο στάδιο το γεγονός ότι πλέον έχουμε μονοπώλια τα οποία εξάγουν κεφάλαια. Πρόκειται για ορθή σύλληψη που μεθοδολογικά πάσχει.
Το βασικό πρόβλημα είναι ότι ο Λένιν δεν προσδιορίζει με όρους επιστημονικής διαλεκτικής πως τροποποιείται η βασική εκμεταλλευτική σχέση πάνω στην οποία δομείται ο ΚΤΠ, δηλ. η απόσπαση υπεραξίας.
Τι σημαίνει δηλ. για την απόσπαση υπεραξίας στο εγχώριο επίπεδο το ότι έχουμε μονοπώλια καθώς και πως επηρεάζει την απόσπαση υπεραξίας η εξαγωγή κεφαλαίων σε τρίτες χώρες.
Κατά την γνώμη μου η θεωρητική έλλειψη πέραν άλλων παραγόντων έχει να κάνει με δύο παράγοντες:
- Το μονοπώλιο δεν αλλάζει τον τρόπο απόσπασης υπεραξίας και εκμετάλλευσης του εργάτη, παρά μόνο τροποποιεί τον ενδοκαπιταλιστικό ανταγωνισμό. Άρα κατά την γνώμη μου η ύπαρξη μονοπωλίων δεν είναι επαρκής για να μιλήσει κανείς για νέο στάδιο. H μονοπωλιακή πρόσοδος, όπου και όπως υπάρχει τροποποιεί μόνο την (ανα)διανομή της υπεραξίας, αλλά θέλει, τουλάχιστον από την πλευρά περισσότερη μελέτη και δεν είναι μεταξύ όλων των ορθόδοξων μαρξιστών (δηλ. όσων αποδέχονται την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους αποδεκτή)
- Η ανάπτυξη του διεθνούς καπιταλιστικού συστήματος πέραν του διεθνούς εμπορίου, δηλ. των διεθνών δανείων και άμεσων ξένων επενδύσεων μόλις είχε αρχίσει τότε να κάνει την εμφάνισή της. Ακόμα την περίοδο του Λένιν η εξαγωγή κεφαλαίου ήταν κυρίως με την μορφή δανείων ή με την μορφή επενδύσεων στον πρωτογενή τομέα για την εξόρυξη δηλ. σε άλλες χώρες πρώτων υλών για την αγγλική και γερμανική βιομηχανία. Ουσιαστικά λοιπόν το ίδιο το αντικείμενο μελέτης του Λένιν ήταν ακόμα ανεπαρκώς ανεπτυγμένο.
Το κλειδί για να μιλήσει κανείς για νέο στάδιο του καπιταλισμού δεν είναι πλέον η επίδραση του μονοπωλίου στην παραγωγή υπεραξίας αλλά η επίδραση αυτού που λέμε διεθνοποίηση ή υπερεθνικοποίηση της παραγωγής στην υπεραξία.
Ποιο ήταν το προτσές παραγωγής υπεραξίας στην προηγούμενη περίοδο;
Κεφάλαιο – εργασία + μέσα παραγωγής – αξιοποίηση του κεφαλαίου.
Το κριτήριο λοιπόν για τον προσδιορισμό του νέου σταδίου είναι η αλλαγή στην παραγωγή, διανομή και κυκλοφορία της υπεραξίας.
Στο προηγούμενο στάδιο αυτή η διαδικασία γινόταν σε εθνικό επίπεδο ή τέλος πάντων άντε να άνοιγε ο άγγλος στην Ινδία ένα εργοστάσιο που και πάλι όμως αυτό θα σήμαινε ότι θα μετέφερε όλο το προτσές παραγωγής στην Ινδία και στην συνέχεια θα έφερνε τα προϊόντα πίσω στην Αγγλία ως πρώτες ύλες για την αγγλική βιομηχανία.
Σε κάθε περίπτωση η εξαγωγή κεφαλαίων αφορούσε μία ή δύο χώρες. Άρα το προτσές παραγωγής της υπεραξίας ήταν κατά βάση εθνικά εγκατεστημένο, ακόμα και στην περίπτωση άμεσων ξένων επενδύσεων.
Την σήμερον ημέρα όλη αυτή η διαδικασία έχει υπερεθνικοποιηθεί πλήρως.
Υπό αυτήν την έννοια έχουμε αλλαγές στον τρόπο παραγωγής, διανομής και πραγματοποίησης της υπεραξίας, όχι με την έννοια ότι εφευρέθηκε νέος τρόπος, αλλά με την έννοια πως η απόσπαση – πραγματοποίηση κτλ. γίνεται στην πραγματικότητα σε υπερεθνικό επίπεδο.
Τα κεφάλαια προέρχονται από τις ΗΠΑ αγοράζουν εργασία στην Κίνα, η εκμετάλλευση γίνεται συχνά από sub-contractors και μπορεί και εκτός Κίνας, στην συνέχεια η πώληση των εμπορευμάτων γίνεται σε όλον τον κόσμο, η υπεραξία συσσωρεύεται κατά βάση από την αμερικανική εταιρία και το μεγαλύτερο μέρος της επαναπατρίζεται, ενώ ένα άλλο μπορεί να επενδύεται σε χρηματοπιστωτικά προϊόντα σε όλον τον κόσμο.
Άρα το όλο προτσές λαμβάνει χώρα σε υπερεθνικό επίπεδο και με αυτήν την έννοια μπορούμε να πούμε ότι για πρώτη φορά στην ιστορία του καπιταλισμού ο καπιταλισμός ως εθνικός τρόπος παραγωγής και ως διεθνές οικονομικό σύστημα ενοποιούνται με αντιφατικό τρόπο.
Ουσιαστικά το προτσές παραγωγής, απόσπασης και πραγματοποίησης υπεραξίας γίνεται πλέον σε διεθνές επίπεδο.
Ταυτόχρονα παρά την υπερεθνικοποίηση εξακολουθεί να υπάρχει άνιση ανάπτυξη που σημαίνει ότι δεν φθάνουμε στο σημείο να δημιουργηθεί ένα παγκόσμιο μονοπώλιο και ένα παγκόσμιο κράτος ακριβώς γιατί τότε θα μειωνόταν το ποσοστό κέρδους κατακόρυφα.
Στην Δύση οι μισθοί τις τελευταίες δεκαετίες στην καλύτερη περίπτωση αυξάνονται δυσανάλογα σε σχέση με την παραγωγικότητα της εργασίας και στην χειρότερη έχουν μειωθεί.
Παρόλα αυτά, η φθηνή στις χώρες του παγκόσμιου νότου έχει μειώσει την αξία της εργατικής δύναμης της δυτικής εργατικής τάξης αυξάνοντας κατά συνέπεια την απόσπαση σχετικής υπεραξίας από αυτήν.
Άρα η απόσπαση σχετικής υπεραξίας λαμβάνει παγκόσμια διάσταση.
Ο Λένιν δεν μπόρεσε να δει αυτό που λέω με την υπερεθνικοποίηση του προτσές απόσπασης υπεραξίας όχι λόγω θεωρητικής ριχότητας αλλά επειδή στην φάση που ζούσε ήταν ακόμα στα σπάργανα όλο αυτό και άρα με αυτήν την έννοια δεν μπόρεσε να βαθύνει την θεωρία του του ιμπεριαλισμού και να μας πει πως αυτή σχετίζεται με την υπεραξία.
Άλλωστε στον βαθμό που κυριαρχούσε η εξαγωγή κεφαλαίων με την μορφή δανείων η παραγωγή υπεραξίας εξακολουθούσε να γινόταν από τους εγχώριους καπιταλιστές.
Πολυεθνική αστική τάξη
Η υπερεθνικοποίηση της παραγωγής έχει οδηγήσει ένα τμήμα της μαρξιστικής διεθνούς πολιτικής οικονομίας να κάνει λόγο για υπερεθνική (transnational) αστική τάξη που έχει πλέον αποσυνδέση τα συμφέροντά της από το έθνος κράτος.
Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι οι μεγάλες πολυεθνικές έχουν πάψει πλέον να είναι αμερικανικές, αγγλικές γερμανικές και είναι παγκόσμιες.
Κατά την γνώμη μου αυτή η άποψη δεν λαμβάνει υπόψη την αντιφατικότητα του καπιταλισμού, ενώ συνάμα δεν επιβεβαιώνεται και εμπειρικά.
Πριν παραθέσω σύντομα ορισμένα εμπειρικά δεδομένα για να γίνει κατανοητό ότι στην πραγματικότητα η υπερεθνικοποίηση της παραγωγής δεν έχει αναιρέσει το γεγονός ότι ο ενδοκαπιταλιστικός ανταγωνισμός εξακολουθεί να έχει έντονη την εθνοκρατική διάσταση, να ξεκαθαρίσω κάτι:
Το κεφάλαιο δεν έχει πατρίδα και άρα εάν το βασικό ενδιαφέρον είναι η αναζήτηση της μέγιστης (μεσοπρόθεσμα) κερδοφορίας, τότε θα πρέπει να δούμε για ποιον λόγο η σύνδεση με το έθνος κράτος εξασφαλίζει την βέλτιστη επίτευξη αυτού του στόχου.
Κατά την γνώμη μου ο βασικός λόγος είναι ότι λόγω της παραδοσιακής του γενεσης στο έθνος κράτος, το τελευταίο του εξασφαλίζει οφέλη που δεν θα τα είχε εάν έφευγε και πήγαινε σε άλλη χώρα.
Επίσης γνωρίζει καλύτερα και τον γνωρίζει καλύτερα η αγορά κτλ.
Από εκεί και πέρα όταν μιλάμε για τις μεγάλες πολυεθνικές θα πρέπει να δούμε ότι αυτές οι πολυεθνικές γεννήθηκαν κατά βάση σε χώρες που ήταν μεγάλες δυνάμεις τα τελευταία 300 χρόνια και αυτοκρατορίες.
Αυτά τα κράτη εξακολουθούν και σήμερα να είναι πανίσχυρες καπιταλιστικές δυνάμεις με μεγάλες αγορές που μπορούν να τους προσφέρουν οφέλη τόσο σε εθνικό όσο και σε υπερεθνικό επίπεδο.
Το γεγονός ότι σήμερα εξακολουθεί να υπάρχει αμερικανικό, γερμανικό κτλ. κεφάλαιο είναι επειδή τα κράτη αυτά εξακολουθούν να έχουν ισχύ στρατιωτική, οικονομική, πολιτική και μεγάλες αγορές και άρα τα κεφάλαιά τους νιώθουν ότι ακόμα μπορούν να βασιστούν στους παλιούς δεσμούς κτλ. και άρα να ΜΗΝ ΠΆΡΟΥΝ ΤΟ ΡΙΣΚΟ να αναζητήσουν τον βασικό τους πάτρωνα σε άλλο κράτος.
Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν προσπαθούν να το πράξουν παράλληλα, αλλά το πράττουν έχοντας ήδη μια κρατική βάση.
Στο υπερεθνικό επίπεδο λοιπόν χώρες όπως η γερμανία μπορεί μέσω του εκτοπίσματός της να εκπροσωπήσει τα συμφέροντα του γερμανικού κεφαλαίου στην ευρώπη και στον κόσμο και το ίδιο και η γαλλία κτλ.
Όταν ένα έθνος κράτος παρακμάζει τότε προφανώς και τα πιο ισχυρά κεφάλαια εντός του πρέπει να πάρουν αποφάσεις, είτε να αναζητήσουν πιο επιτακτικά άλλα κράτη για πατρωνεία, που δεν είναι σίγουρο ότι θα το καταφέρουν γιατί τα ντόπια κεφάλαια των άλλων κρατών δεν θα το επιτρέψουν, είτε να ενταχθούν σε ευρύτερες καπιταλιστικές ομαδοποιήσεις και άρα να εξαγοραστούν κτλ. και άρα μέσω συμμαχιών με άλλα κεφάλαια.
Σε διαφορετική περίπτωση θα παρακμάσουν και τα ίδια.
Στην πραγματικότητα αυτό είναι η μία πλευρά της ευρωπαϊκής ενοποίησης.
Το γερμανικό κεφάλαιο αναγνωρίζοντας ότι δεν είναι από μόνο του ισχυρό σε παγκόσμια συνασπίζεται με το γαλλικό κτλ. για να ανταγωνιστούν το αμερικανικό, συγκροτώντας μια υπερκρατική οντότητα που εκπροσωπεί τα συμφέροντά τους.
Αντίθετα βλέπουμε ότι η Αγγλία που το κεφάλαιό της είχε πάντοτε προνομιακούς δεσμούς με τον αμερικανικό ιμπεριαλισμό ποτέ δεν ήταν στην ΕΕ full-heartedly.
Το ερώτημα λοιπόν είναι κεφάλαια τα οποία προέρχονται από χώρες με μικρή δύναμη, όπως το ολλανδικό, σουηδικό κτλ. τι κάνουν; Αυτά είτε μέσω του κράτους προσδένονται σε ισχυρότερα κράτη είτε εξαγοράζονται από ξένα κεφάλαια και επιβιώνουν μέσω αυτών.
H ολλανδική Shell για παράδειγμα είναι σε καθεστώς συνδιοκτησίας με βρετανικά κεφάλαια.
Στην Ελλάδα αυτό συμβαίνει με τους εφοπλιστές που απειλούν ότι θα φύγουν αν τους αυξηθούν οι φόροι κτλ. και που συχνά έχουν την έδρα τους στην Αγγλία.
Εμπειρικά τώρα θα δούμε ότι ένα σημαντικό τμήμα γύρω στο 22% των ευρωπαϊκών μεγάλων εταιριών ανήκει σε αμερικανικά συμφέροντα.
Αναλυτικά στοιχεία για τον ρόλο του αμερικανικού κεφαλαίου στην δόμηση της παγκοσμιοποίησης παρουσιάζει ο Sean Kenji Starrs (2017) The Global Capitalism School Tested in Asia: Transnational Capitalist Class vs Taking the State Seriously, Journal of Contemporary Asia, 47:4, και του ιδίου εδώ American Economic Power Hasn’t Declined—It Globalized! Summoning the Data and Taking Globalization Seriously.
Αντίθετα οι αμερικανικές εταιρίες κατέχονται σε πολύ μεγάλο ποσοστό από αμερικανούς.
Ταυτόχρονα εξακολουθεί να υπάρχει γερμανικό κεφάλαιο κτλ. Familienunternehmen κτλ. και μάλιστα θέλει να αυξήσει το μερίδιο του στην διανομή της πίτας σε σχέση με τους αμερικανούς ή άλλους χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αμφισβητεί την παγκόσμια κυριαρχία του αμερικανικού κεφαλαίου.
Άρα το κάνει προσεκτικά και εκεί που το παίρνει.
Έτσι στην πραγματικότητα η υπερεθνικοποίηση της παραγωγής δημιουργεί μια παγκόσμια πυραμίδα η οποία διαπερνάται από το αμερικανικό κεφάλαιο το οποίο κατέχει την κυρίαρχη θέση και κάτω από αυτό βρίσκονται μικρότερες δυνάμεις που σε ορισμένους τομείς έχουν και τα παγκόσμια σκήπτρα.
Η καπιταλιστική εκμετάλλευση σε διεθνές επίπεδο και οι κατώτερες βαθμίδες αυτής.
Πρώτα από όλα να πούμε εδώ ότι σε διεθνές επίπεδο έχουμε τόσο εκμετάλλευση της εργασίας, όταν έχουμε άμεσες ξένες επενδύσεις σε μία χώρα και επαναπατρισμό της υπεραξίας, όσο και εκμετάλλευση των λιγότερο ανεπτυγμένων-ανταγωνιστικών καπιταλιστών από τους περισσότερο ισχυρούς.
- Εάν στις άμεσες ξένες επενδύσεις δεν υπάρχει επαναπατρισμός τότε δεν θεωρείται εκμετάλλευση σε διεθνές επίπεδο, αλλά βεβαίως η εκμετάλλευση της ντόπιας εργατικής ή η μεταφορά αξίας από τον υπεργολάβο στον εργολάβο λαμβάνει χώρα.
- Άνιση ανταλλαγή σε διεθνές επίπεδο. Η τιμή κόστους του πιο ανταγωνιστικού καπιταλιστή είναι χαμηλότερη από την αντίστοιχη τιμή κόστους του λιγότερου ανταγωνιστικού. Όταν λοιπόν και οι δύο πουλάνε στην ίδια τιμή αγοράς τότε ο πρώτος έχει μεγαλύτερο περιθώριο κέρδους. Εδώ είναι η κλασική θεωρία της άνισης ανταλλαγής για την οποία υπάρχουν πλέον και καλές εμπειρικές μελέτες που ποσοτικοποιούν το ζήτημα.
- Διεθνή δάνεια. Διαφορά των επιτοκιών δανεισμού που αποφέρει ουσιαστικά κέρδος.
Tώρα θα μεταβούμε στην μελέτη της ελληνικής περίπτωσης έχοντας ήδη δει τι σημαίνει σύστημα της διεθνούς πολιτικής οικονομίας της κεφαλαιοκρατίας και ποια είναι τα χαρακτηριστικά της σημερινής του φάσης.
Όμως γιατί όλα τα παραπάνω έχουν σημασία για την περίπτωση της ελληνικής αστικής τάξης;
Έχουν σημασία γιατί ακριβώς η εμφάνιση και ωρίμανση του νέου σταδίου της κεφαλαιοκρατίας στην πραγματικότητα περιθωριοποιούν το φαινόμενο της εξάρτησης, που υπήρξε μια υπαρκτή πραγματικότητα πριν το 1980.
Με όρους εγελιανής φιλοσοφίας η θεωρία της εξάρτησης αντιστοιχή σε μια πρώιμη φάση ανάπτυξης του διεθνούς καπιταλιστικού συστήματος, όπου το όλο σύστημα βρίσκεται ακόμα στο επίπεδο της μηχανικής (νευτώνειας), εξωτερικής σχέσης.
Η εξωτερικότητα έγκειται στο ότι α. η εξάρτηση λάμβανε χώρα πολύ συχνά μέσω εξωοικονομικών σχέσεων, β. Ήταν εξάρτηση μίας χώρας από μία άλλη, και άρα ιδιαιτέρως εδαφικοποιημένη.
Σήμερα με την από κοινού συμφωνία της παγκόσμιας αστικής τάξης για άνοιγμα των αγορών και απελευθέρωση των ροών εμπορευματών και κεφαλαίου είναι αδύνατον να διατηρηθεί αυτή η διπολική, εξωοικονομική σχέση, γ. Η ντόπια αστική τάξη είχε συχνά παρασιτικό ρόλο, ενώ σήμερα συμμετέχει στις αλυσίδες αξίας κτλ.
Σήμερα έχουμε μετάβαση από την μηχανική φάση, στην περισσότερο οργανική καθώς η ενσωμάτωση στον παγκόσμιο καπιταλισμό των πιο αδύναμων αστικών τάξεων γίνεται με οργανικό τρόπο μέσω των αλυσίδων αξίας.
Παράλληλα βεβαίως χαρακτηριστικά του παλιού διατηρούνται ιδίως σε χώρες όπου ο ΚΤΠ δεν είναι επαρκώς ανεπτυγμένος, αλλά αυτό δεν αποτελεί την κυρίαρχη τάση.
Σε ό,τι ακολουθεί θα δείξουμε ότι η ελληνική αστική τάξη πράγματι δεν είναι κατ’ εξοχήν ιμπεριαλιστική και κατά βάση εκμεταλλευτική άλλων χωρών αλλά θα λέγαμε ότι βρίσκεται σε μια ενδιάμεση θέση στον παγκόσμιο καταμερισμό, πράγμα που σημαίνει δύο κατά βάση πράγματα:
- Αξιοποιεί συγκεκριμένα προνόμια που της δίνει η παρουσία της στην ΕΕ και εκμεταλλεύται λιγότερο ανεπτυγμένες γειτονικές χώρες και
- Μεταφέρει το κόστος της προσαρμογής στην νέα φάση του διεθνούς καπιταλιστικού συστήματος στην εργατικής της τάξη και τα μεσαία στρώματα.
Πηγή: bestimmung.blogspot.com
