Η μετάφραση δεν “Πωλείται” | Πνευματικά Δικαιώματα Μεταφραστών

Στις 4 Οκτωβρίου 2018 έγινε στο Πνευματικό Κέντρο Αθήνας ημερίδα με θέμα Πνευματικά Δικαιώματα των Μεταφραστών Λογοτεχνίας, με πρωτοβουλία της Πανελλήνιας Ένωσης Επαγγελματιών Μεταφραστών Πτυχιούχων Ιονίου Πανεπιστημίου (ΠΕΕΜΠΙΠ).

Στην συζήτηση συμμετείχα ως εκπρόσωπος του Συνδέσμου Μεταφραστών Επιμελητών Διορθωτών (ΣΜΕΔ). Είμαι μέλος του συλλόγου (όχι του ΔΣ) και αρκετά χρόνια πριν είχα συμμετάσχει σε μια ομάδα εργασίας που επεξεργαζόταν τις θέσεις του συλλόγου για ένα “Πρότυπο Συμφωνητικό Έκδοσης Έντυπου Βιβλίου” (Μπορείτε να τη βρείτε εδώ μαζί με την εισηγητική της έκθεση). Την ίδια εποχή ο Σύλλογος επεξεργάστηκε θέσεις σχετικά με τις αμοιβές και άλλα ζητήματα που σχετίζονται με τη δουλειά μεταφραστών, επιμελητών, διορθωτών στον εκδοτικό χώρο.

Εστιάζουμε σε δύο κατηγορίες: Διαπιστώσεις για την πραγματικότητα και ΠροτάσειςΑλλαγών.

Στην παρέμβαση του ΣΜΕΔ ασχοληθήκαμε με το τι ισχύει, τι εφαρμόζεται και τι μπορούμε ν’ αλλάξουμε στο θέμα των Συμφωνητικών όπως εφαρμόζεται στην πράξη, και υπήρξε μια αναφορά στο ζήτημα της “Συλλογικής Διαχείρισης Έργων Λόγου” από ειδικούς οργανισμούς όπως ο ΟΣΔΕΛ (Σχετική παρουσίαση έγινε στην ίδια ημερίδα).

“Εν αρχή” υπάρχει ο νόμος και οι διεθνείς συμβάσεις που έχει κυρώσει η Ελλάδα. Ο νόμος που ισχύει στην Ελλάδα είναι ο 2121/1993  (δείτε εδώ) αλλά δυστυχώς παρότι “άγνοια νόμου δεν λογίζεται” ελάχιστοι από τους ενδιαφερόμενους τον γνωρίζουν και αρκετοί σκόπιμα των αγνοούν. Η εφαρμογή του είναι ακόμα ζητούμενο.

Επίσης ισχύει η Σύμβαση της Βέρνης (1886) όπως τροποποιήθηκε επανειλημμένως, ως την τελευταία αναθεώρησή της το 1996 Για περισσότερες λεπτομέρειες στη σελίδα του WIPO http://www.wipo.int/portal/en/index.html) και στη βάση WIPO Lex^[1].

Από την πρώτη Σύμβαση της Βέρνης το 1886 κατοχυρώνονται τα δικαιώματα του δημιουργού επί του έργου του, αυτοδικαίως, χωρίς να απαιτείται να γίνει κάποια ειδική διαδικασία κατοχύρωσης. Στην Ελλάδα με τον 2121/93 γίνεται προσπάθεια εφαρμογής και εδώ ορίζεται η έννοια το “έργου” όπου περιλαμβάνονται οι μεταφράσεις η έννοια του “δημιουργού” όπου περιλαμβάνονται οι μεταφραστές όπως και οι συγγραφείς και ορίζονται τα δικαιώματά τους, οι τρόποι εκμετάλλευσης των έργων, οι αμοιβές και πολλά άλλα.

Σύμφωνα με τη νομοθεσία ο δημιουργός πνευματικού έργου έχει 1. Το ηθικό δικαίωμα και 2 το περιουσιακό δικαίωμα. Το ηθικό δικαίωμα δεν μεταβιβάζεται και αυτό σημαίνει ότι μόνο ο ίδιος ο δημιουργός μπορεί να υπογράφει και να ορίζει το έργο του.

Το περιουσιακό δικαίωμα είναι το δικαίωμα οικονομικής εκμετάλλευσης του έργου το οποίο μπορεί να εκχωρηθεί σε άλλον για συγκεκριμένο σκοπό και αυτό πρέπει να γίνει με γραπτή σύμβαση.

Τα περισσότερα συμφωνητικά μεταξύ μεταφραστών και εκδοτών είναι δύο κατηγοριών: Στην πρώτη κατηγορία συμφωνητικών ΑΓΝΟΕΙΤΑΙ ΠΑΝΤΕΛΩΣ ο νόμος 2121/1993 και ΔΕΝ εφαρμόζονται οι πιο βασικές ρητές  διατάξεις του.

Στη δεύτερη κατηγορία, οι διατάξεις του νόμου περιγράφονται στα συμφωνητικά εικονικά, (πχ οι ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΕΣ ποσοστιαίες αμοιβές είναι της τάξης του 0,01%) και τα περισσότερα άρθρα του συμφωνητικού επιχειρούν να παρακάμψουν το νόμο και να αφαιρέσουν κάθε δικαίωμα που δίνει ο 2121/93 στο μεταφραστή.

Θα σταθούμε μόνο σε 4 κρίσιμα ζητήματα στην εφαρμογή του νόμου και στα συμφωνητικά που υπογράφονται (συνήθως ο εκδότης προτείνει ένα συμφωνητικό και ζητά από το μεταφραστή να το υπογράψει).

4.      Χρόνος ισχύος της σύμβασης εκχώρησης δικαιωμάτων.

Ο νόμος 2121/93 είναι κατηγορηματικός ότι η μετάφραση αμείβεται ως πνευματική δημιουργία, με ποσοστά επί της λιανικής τιμής του βιβλίου. Δεν προβλέπει, εφάπαξ αμοιβή ούτε εξαρτημένη σχέση μισθωτού, παρά μόνο σε ειδικές περιπτώσεις, σαφώς ορισμένες από άρθρα του νόμου.

Επίσης για τους συγγραφείς ορίζεται σαφώς υποχρεωτικό κατώτατο ποσοστό 10% επί της λιανικής τιμής, αντιστοίχως για τα θεατρικά έργα και τις θεατρικές μεταφράσεις επί του εισιτηρίου της παράστασης.

Τι εφαρμόζεται στην πράξη: Στα συμβόλαια που αγνοούν εντελώς το νόμο υπάρχει μια εφάπαξ αμοιβή για τη μετάφραση και άλλες διατάξεις που μοιάζουν σαν να “αγοράζει” ο εκδότης τη μετάφραση και ο μεταφραστής να την “πουλάει”, κάτι σαν πωλητήρια ή ενοικιαστήρια.

Στα συμβόλαια που τυπικά θέλουν να είναι προσαρμοσμένα στο νόμο, υπάρχει ποσοστό υποτυπώδες (0,01- 0,1%)  και προκαταβολή η οποία καλύπτει την αμοιβή του μεταφραστή.

Στην προσπάθεια για αλλαγή αυτής της κατάστασης, οι συγγραφείς και οι μεταφραστές μπορούν να διεκδικήσουν βελτίωση των αμοιβών τους, τεκμηριωμένη στην αναγνώριση που τους προσφέρει η νομική κατοχύρωση των δικαιωμάτων τους καθώς και η αναγνώριση από το αναγνωστικό κοινό.

Ο μεταφραστής που θ’ αναλάβει κατά παραγγελία από εκδότη τη μετάφραση λογοτεχνικού έργου θα αφιερώσει πολλές ώρες την ημέρα επί μεγάλο -αλλά σαφώς περιορισμένο- χρονικό διάστημα για να ολοκληρώσει την εργασία του. Για το διάστημα αυτό πρέπει να αμείβεται, να καλύπτει τις βασικές ανάγκες του. Για τούτο χρειάζεται μια εφάπαξ προκαταβολή των δικαιωμάτων του. Σε συγκεκριμένο χρόνο πρέπει να εισπράξει ένα ποσό που να καλύπτει τουλάχιστον αυτή την εργασία και να αμείβεται για το χρόνο που έχει αφιερώσει.

Ένα εύλογο ποσοστό επί της λιανικής τιμής για τις πωλήσεις των αντιτύπων είναι η ηθική αποζημίωση του δημιουργού για την επιτυχία του έργου του.  Ένα ποσοστό όμως που να είναι υπαρκτό. Ένα τέτοιο ποσοστό επί των πωλήσεων, όπως προβλέπει ο  νόμος, ΔΕΝ σημαίνει τεράστιο οικονομικό όφελος για τον μεταφραστή ΟΥΤΕ όμως και τεράστια οικονομική επιβάρυνση για τον εκδότη. Λόγου χάρη, ποσοστό 1% επί της λιανικής τιμής ενός βιβλίου που πουλιέται 15 ευρώ, εάν πουληθούν 1.000 αντίτυπα, σημαίνει ότι ο εκδότης θα κάνει τζίρο 15.000 ευρώ και θα δώσει στο μεταφραστή 150 ευρώ επιπλέον.

Το πνεύμα του νόμου που ορίζει το συγκεκριμένο τρόπο αμοιβής υποθέτει ότι οι αυξημένες πωλήσεις αντιτύπων ενός βιβλίου σε μεγάλο βαθμό οφείλονται στην αξία της εργασίας του δημιουργού, του συγγραφέα και του μεταφραστή. Υποθέτει ότι ένα “καλύτερο” έργο θα πουλήσει περισσότερα αντίτυπα, οπότε ο δημιουργός δικαιούται την πρόσθετη αμοιβή από τα ποσοστά, έστω κι δεν είναι μεγάλη.

Και ακριβώς λόγω του είδους της εργασίας που κάνει ο μεταφραστής, η ικανοποιητική ανταμοιβή του οπωσδήποτε έχει θετική επίδραση στο τελικό αποτέλεσμα.

Το αναγνωστικό κοινό στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει και αναγνωρίζει την αξία της μετάφρασης και της δουλειάς του μεταφραστή για την επιτυχημένη “μεταφορά” ενός έργου από μια άλλη γλώσσα. Οι αναγνώστες συχνά πλέον επιλέγουν μεταφράσεις όπως επιλέγουν και συγγραφείς. Η εκδοτική παραγωγή βιβλίων που θα προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα μάλλον θα έχει καλύτερες προοπτικές.

Είναι συχνό φαινόμενο σε συμφωνητικά έκδοσης έντυπου βιβλίου να υπάρχει άρθρο με το οποίο ο μεταφραστής (ή ο συγγραφέας) εκχωρεί στον εκδότη ΟΛΑ (!) ή όσο το δυνατόν περισσότερα, δικαιώματα για κάθε είδους εκμετάλλευση, εκτός από την έντυπη έκδοση, πχ κινηματογράφο, θέατρο, ραδιόφωνο, τηλεόραση και άλλα. Συχνά ακόμα και για χρήσεις που θα …. επινοηθούν στο μέλλον!

Και όλα αυτά χωρίς καμία άλλη αμοιβή και χωρίς δικαίωμα σχέσης με το έργο του.

Δεν είναι ούτε στο πνεύμα, ούτε στο γράμμα του νόμου τέτοιου είδους παραχώρηση και δεν υπάρχει κανένας λόγος οι μεταφραστές και οι συγγραφείς να υπογράφουν τέτοιους όρους.

Σε καμία περίπτωση δεν είναι δυνατό να “αποξενωθεί” ή να …”απεκδυθεί” (τέτοιοι όροι έχουν χρησιμοποιηθεί σε συμφωνητικά) ο δημιουργός από το έργο του ούτε να μεταβιβάσει τα δικαιώματά του σε άλλον. Δεν είναι δυνατό να υπογράψει κανένας άλλος σύμβαση εμπορικής εκμετάλλευσης του έργου του. Δεν είναι δυνατό να “μεταπωλήσει” το έργο του μεταφραστή ή του συγγραφέα ο εκδότης, πρώτον διότι το έργο δεν “πωλείται” και δεύτερο διότι μόνο ο δημιουργός έχει δικαίωμα να εκχωρεί δικαιώματα εκμετάλλευσης.

Στην πράξη ένα βιβλίο που έχει εκδοθεί  (ή έχει σύμβαση έκδοσης) από τον Α εκδοτικό οίκο δεν μπορεί να εκδοθεί από Β εκδοτικό οίκο έπειτα από την παρέλευση χρόνων, χρεωκοπία ή εξαφάνιση του πρώτου εκδοτικού οίκου. Έχουμε δει συχνά φαινόμενα να επανεκδίδονται από άλλους εκδοτικούς οίκους βιβλία, χωρίς τη συγκατάθεση του δημιουργού, επειδή ο δεύτερος εκδοτικός αγόρασε ή κληρονόμησε τους τίτλους κάποιου άλλου εκδοτικού. Λόγου χάρη, η εξαγορά ενός εκδοτικού οίκου από κάποιον άλλον δεν συνεπάγεται  και την “αγορά” των μεταφράσεων που είχε εκδώσει ο πρώτος. Η μετάφραση δεν “πωλείται”.

Για νέα έκδοση, από τον ίδιο ή άλλον εκδότη, απαιτείται νέα γραπτή σύμβαση με το δημιουργό του έργου, συγγραφέα ή μεταφραστή.

Στη σύμβαση του μεταφραστή με τον εκδότη ο πρώτος εκχωρεί στο δεύτερο το δικαίωμα εκμετάλλευσης του έργου του για ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟ χρονικό διάστημα, όχι επ’ αόριστον. Στη μετάφραση  ο χρόνος ισχύος της σύμβασης δεν μπορεί να υπερβαίνει το χρόνο ισχύος της σύμβασης με τον συγγραφέα του πρωτοτύπου. Είναι απλό. Αν λήξει η σύμβαση με τον συγγραφέα ο εκδότης δεν μπορεί να πουλάει μεταφρασμένα τα βιβλία του. Στην περίπτωση νέας σύμβασης με τον συγγραφέα απαιτείται νέα σύμβαση και με τον μεταφραστή.

Εάν δεν προβλέπεται χρόνος λήξης της σύμβασης, ο νόμος 2121/93 προβλέπει ανώτατο χρόνο ισχύος τα πέντε (5) χρόνια , στο άρθρο 15 παράγραφος 2.

Υπάρχουν κι άλλα τραγελαφικά, για γέλια και για κλάματα, που γράφονται σε συμβάσεις μεταξύ εκδοτών και μεταφραστών, τα οποία πολλές φορές φτάνουν σε σημείο να προσβάλλουν την αξιοπρέπεια του ενός εκ των δύο συμβαλλόμενων, είναι εξευτελιστικά για τον μεταφραστή ή τον συγγραφέα, απαράδεκτα για πνευματικά έργα (όπως πχ περικοπές ή αλλοιώσεις) καθώς και για εργαζόμενους στο χώρο της πνευματικής δημιουργίας.

Οι συγγραφείς και μεταφραστές μπορούν να υπογράφουν με τους εκδότες τους συμφωνητικά τα οποία να είναι σύμφωνα με το νόμο 2121/93, να μην είναι μονόπλευρα υπέρ του ισχυροτέρου, να ικανοποιούν, στοιχειωδώς έστω, τις ανάγκες του πνευματικού δημιουργού.

Η ύπαρξη τέτοιων νομότυπων και αξιοπρεπών συμφωνητικών, πιστεύουμε, μόνο βελτιώσεις έχει να επιφέρει στο χώρο του βιβλίου, όπως έχει αποδείξει η διεθνής εμπειρία σε χώρες όπου οι νόμοι εφαρμόζονται και οι συμβάσεις τηρούν ένα ελάχιστο κοινώς αποδεκτό καθεστώς και για τους δύο συμβαλλόμενους.

Ο ΣΜΕΔ έχει προτείνει μια συλλογική διαπραγμάτευση ενώσεων συγγραφέων, μεταφραστών και εκδοτών για την καθιέρωση ενός κοινά αποδεκτού συμφωνητικού και κατώτερων αμοιβών.

Οι σύλλογοι εκδοτών αρνήθηκαν.

Η πρόταση του ΣΜΕΔ εξακολουθεί να ισχύει.

Τέλος εκκρεμούν ρυθμίσεις σχετικά με την κατοχύρωση δικαιωμάτων για ψηφιακό υλικό, βάσεις δεδομένων, μεταφραστικές “μνήμες”, ηλεκτρονικά προγράμματα, υποτιτλισμό και άλλα θέματα τα οποία δεν περιλαμβάνονται στην παρούσα συζήτηση.

Στην Ελλάδα λειτουργεί ένας τέτοιος οργανισμός, ο ΟΣΔΕΛ, από το 1997. Επίσης υπάρχει ο Οργανισμός Πνευματικής Ιδιοκτησίας, ΟΠΙ. Στην ημερίδα της 4ης Οκτωβρίου υπήρξε τοποθέτηση εκπροσώπων και των δύο οργανισμών.

Ο εκπρόσωπος του ΟΠΙ τόνισε τον απολύτως συμβουλευτικό και μη αποφασιστικό χαρακτήρα του οργανισμού, που έχει μόνο εισηγητικό ρόλο.

Ο εκπρόσωπος του ΟΣΔΕΛ περιέγραψε αναλυτικά τη δομή και τη λειτουργία του οργανισμού, που εισπράττει ποσοστά από μη ελεγχόμενες εκμεταλλεύσεις έργων (φωτοτυπίες, ψηφιακή αναπαραγωγή κλπ) και τα διανέμει στους δημιουργούς.

Δημιουργοί δικαιούχοι εύλογης αμοιβής από τον ΟΣΔΕΛ είναι συγγραφείς και μεταφραστές.

Επίσης δικαιούχοι είναι οι εκδότες.

Έπειτα από ερώτημα που τέθηκε, ο εκπρόσωπος του ΟΣΔΕΛ είπε ότι για το έτος 2017 ο ΟΣΔΕΛ έχει περίπου 7.500 μέλη, εκ των οποίων 800 είναι εκδότες και 6.700 δημιουργοί.

Τα έσοδά του ήταν (περίπου) 1.250.000 ευρώ και απ’ αυτά διανεμήθηκαν στα μέλη οι 800.000 ευρώ.

Απ’ αυτά 450.000 ευρώ δόθηκαν στους 800 εκδότες και 350.000 μοιράστηκαν σε 6.700 συγγραφείς και  μεταφραστές. (Τα ακριβή στοιχεία υπάρχουν στην Έκθεση Διαφάνειας που μπορεί να βρει κανείς στην ιστοσελίδα του ΟΣΔΕΛ).

Ως μεταφραστές αναρωτηθήκαμε (σχετική ανακοίνωση του ΣΜΕΔ) για ποιο λόγο οι εκδοτικές επιχειρήσεις, από ατομικές έως ανώνυμες εταιρείες, θεωρούνται … Δημιουργοί Έργων λόγου και δικαιούχοι εύλογης αποζημίωσης για πνευματικά δημιουργήματα. Οι Εκδότες έχουν συγγενικά δικαιώματα επί των έργων και συγκεκριμένα στα έντυπα βιβλία ό,τι αφορά σελιδοποίηση, εξώφυλλα κλπ.

Ωστόσο η σύσταση του ΟΣΔΕΛ έγινε από συγγραφείς και εκδότες με αποτέλεσμα οι εκδοτικές επιχειρήσεις να συμμετέχουν στη διανομή αμοιβών από τη συλλογική διαχείριση και μάλιστα  εισπράττουν “τη μερίδα του λέοντος”, σύμφωνα με το καταστατικό και τους κανόνες διανομής όπως έχουν θεσπιστεί νομίμως.

Μέχρι στιγμής δεν υπάρχει κάποιος άλλος οργανισμός συλλογικής διαχείρισης δικαιωμάτων, ωστόσο προβλέπεται από το νόμο η δυνατότητα σύστασης άλλου οργανισμού ο οποίος θα μπορεί να εξυπηρετεί αποκλειστικά τα δικαιώματα των συγγραφέων και των μεταφραστών.

Πηγή: Κρίτων Ηλιόπουλος, Σ.Μ.Ε.Δ.