Απόδοση κειμένου: V for Vallia
Για το #IfI
Αρχικό κείμενο: The Russian Anarchist Prince Who Challenged Evolution
Ο Peter Alekseevich Kropotkin, γιος του Aleksei Petrovich Kropotkin και της Yekaterina Nikolaevna Sulima, γεννήθηκε στη Μόσχα στις 12 Δεκεμβρίου του 1842. Η οικογένειά του ήταν αρκετά πλούσια και στην πραγματικότητα ο Κροπότκιν ήταν πρίγκιπας. Ο αναρχικός πρίγκιπας όπως συνηθίζεται να τον αποκαλούν, πέθανε στις 8 Φεβρουαρίου του 1921 από πνευμονία και η κηδεία του ήταν η τελευταία μαζική συγκέντρωση αναρχικών στη Ρωσία, καθώς και η τελευταία φορά που παρέλασε η μαύρη σημαία του αναρχισμού στη Μόσχα.
Συνεργαζόμαστε ή είμαστε ανταγωνιστικοί;
Η δημοσίευση του Δαρβίνου σχετικά με την προέλευση των ειδών προκάλεσε μεγάλες μάχες. Η μεγαλύτερη διαμάχη ίσως ήταν αυτή μεταξύ επιστήμης και θρησκείας, αλλά υπήρξαν και διενέξεις εντός της επιστημονικής κοινότητας. Μία από τις πιο θερμές διαφωνίες ήταν εάν η φυσική επιλογή ευνοεί συμπεριφορές συνεργασίας ή ανταγωνιστικότητας, μια διαμάχη που υπάρχει μέχρι και σήμερα. Για σχεδόν 100 χρόνια, κανένας άλλος δεν έκανε περισσότερα για να προωθήσει τη μελέτη της εξέλιξης της συνεργασίας, όσα ο Κροπότκιν.
Ο Κροπότκιν ταξίδεψε στον κόσμο μιλώντας για την εξέλιξη της συνεργασίας, την οποία ονόμασε “αμοιβαία βοήθεια”, τόσο στα ζώα όσο και στους ανθρώπους. Κάποιες φορές το ταξίδι ήταν εκούσιο κι άλλες όχι: φυλακίστηκε, του απαγορεύτηκε η είσοδος ή εκδιώχθηκε από μερικές από τις πιο αξιοσέβαστες χώρες της εποχής του. Κι αυτό συνέβη όχι μόνο γιατί ήταν το πρόσωπο της επιστήμης της συνεργασίας, αλλά και το πρόσωπο του αναρχικού κινήματος. Πίστευε πως η πολιτική κι η επιστήμη του ήταν ενωμένες από το νόμο της αμοιβαίας βοήθειας: πίστευε πως η συνεργασία ήταν η κυρίαρχη εξελικτική δύναμη η οποία οδηγούσε όλη την κοινωνική ζωή, από τα μικρόβια έως τους ανθρώπους.
Ο Κροπότκιν ήταν επίσης Ρώσος πρίγκιπας. Ένας ιδιωτικός δάσκαλος, ονόματι Poulain, του δίδαξε μέσα στο σπίτι του για τη γαλλική επανάσταση και τις λαθραίες αναρχικές ιδέες, στο ίδιο σπίτι όπου ο πατέρας του του μιλούσε για τη βασιλική καταγωγή της οικογένειάς τους. Ο Poulain πήγε τον μικρό ακόμα τότε Κροπότκιν να γνωρίσει πολιτικούς υποκινητές στη Μόσχα. Το 1854, σε ηλικία 12 ετών, ο Κροπότκιν παραιτήθηκε από τον τίτλο του, όμως συνέχιζε να είναι ένα παιδί με προνόμια. Κάποτε, είχε μια παράξενη συνάντηση με τον Τσάρο Νικόλα Ι σ΄έναν βασιλικό χορό και χρόνια αργότερα ο Κροπότκιν βρέθηκε εγγεγραμμένος στην στρατιωτική ακαδημία Page Corps.
Ο πατέρας του Κροπότκιν δεν θα μπορούσε να είναι πιο ευτυχισμένος για τις προοπτικές του γιου του σε αυτή την ελίτ, η οποία θα ήταν η επόμενη γενιά ηγετών της Ρωσίας. Ωστόσο ο Κροπότκιν, βαριόταν αφόρητα. Κάποια στιγμή έγραψε στον αδερφό του, τον Sasha:
«Οι μέρες περνούν. Σχεδόν οι καλύτερες μέρες της ζωής και δεν μπορείτε να τις χρησιμοποιήσετε, απλά φυτοζωείτε, δεν ζείτε».
Γρήγορα έγινε ο κορυφαίος φοιτητής της ακαδημίας, κάτι που τον έκανε επικεφαλής της υπηρεσίας του Τσάρου Αλέξανδρου ΙΙ (ο οποίος είχε διαδεχθεί τον Νικόλαο Ι). Όταν ο Τσάρος δεν τον είχε ανάγκη κι όταν δεν είχε μαθήματα, ο Κροπότκιν ξόδευε το χρόνο του σ’ αυτό που αγαπούσε περισσότερο: ζούσε την ομορφιά της φύσης, διάβασε για το αναδυόμενο αναρχικό κίνημα της Ρωσίας και μάθαινε νέες ιδέες για την εξέλιξη και τη φυσική επιλογή, από τον Άγγλο Κάρολο Δαρβίνο.
Ένα από τα πλεονεκτήματα του ότι υπήρξε κορυφαίος φοιτητής της ακαδημίας, ήταν πως όταν τελείωσε τις σπουδές του το 1862 μπορούσε να επιλέξει οποιοδήποτε κυβερνητικό διορισμό. Προς απόλυτη έκπληξη των φίλων του και απογοήτευση του πατέρα του ζήτησε να διοριστεί στην πρόσφατα προσαρτημένη περιοχή της Σιβηρίας, στο Amur. Η περίεργη αυτή επιλογή τράβηξε την προσοχή του Τσάρου Αλέξανδρου Ι, ο οποίος τον ρώτησε:
«Λοιπόν, θα πας στη Σιβηρία; Δεν φοβάσαι να πας τόσο μακριά;»
Και ο Κροπότκιν απάντησε,
«Όχι. Θέλω να δουλέψω».
«Λοιπόν, πήγαινε. Οποιοσδήποτε μπορεί να είναι χρήσιμος οπουδήποτε», του απάντησε ο Τσάρος. Κι έτσι, στις 27 Ιουλίου του 1862, ο Κροπότκιν πήγε στη Σιβηρία.
Οι περιπέτειες του Κροπότκιν κατά τη διάρκεια της πενταετούς παραμονής του στη Σιβηρία, ήταν κινηματογραφικές. Διέσχισε 50.000 μίλια της περιοχής, συχνά πάνω σε έλκηθρο… τυλιγμένος με γούνινες κουβέρτες, με γούνα μέσα και έξω από τα ρούχα όταν η θερμοκρασία έφτασε τους 40 και 60 βαθμούς υπό το μηδέν. Δουλειά του ήταν να επιθεωρεί τις τρομακτικές φυλακές της Σιβηρίας, γεμάτες όχι μόνο με εγκληματίες, αλλά και πολιτικούς υποκινητές. Έκανε τη δουλειά του τόσο υπάκουα, αλλά με αηδία. Τα σύνορα της Σιβηρίας, έγραψε κάποτε, θα έπρεπε να έχουν μια επιγραφή από την Κόλαση του Δάντη: “Όσοι εισέρχεστε εδώ εγκαταλείψετε την ελπίδα“. Τον υπόλοιπο χρόνο του τον αφιέρωνε στην εκμάθηση περισσότερον πληροφοριών για την αναρχική φιλοσοφία (συχνά από αναρχικούς ηγέτες οι οποίοι είχαν εξοριστεί στη Σιβηρία) και κυρίως στη μελέτη της φυσικής ιστορίας των ζώων και των ανθρώπων της περιοχής.
Ο Κροπότκιν περίμενε να δει τον ανταγωνιστικό κόσμο του Δαρβίνου. Έψαξε καλά, αλλά τίποτα.
«Δεν κατάφερα να τον βρω, όμως ανυπομονούσα να τον ψάξω. Αυτό τον πικρό αγώνα για τα μέσα της ύπαρξης, μεταξύ των ζώων που ανήκουν στο ίδιο είδος, που θεωρείται από τους περισσότερους Δαρβινιστές (αν και όχι πάντα από τον ίδιο το Δαρβίνο) ως το κυρίαρχο χαρακτηριστικό του αγώνα για τη ζωή, καθώς και ο κύριος παράγοντας της εξέλιξης».
Αντ’ αυτού, είδε παντού αμοιβαία βοήθεια.
«Σε όλες αυτές τις σκηνές της ζωής των ζώων που πέρασαν μπροστά από τα μάτια μου, είδα αμοιβαία βοήθεια και αμοιβαία υποστήριξη σε τέτοια έκταση που με έκανε να υποπτεύομαι ότι αυτό είναι χαρακτηριστικό μεγίστης σημασίας για τη διατήρηση της ζωής, τη διατήρηση κάθε είδους και την περαιτέρω εξέλιξή του».
Και δεν ήταν μόνο στα ζώα. Οι χωρικοί σε όσα χωριά επισκέφτηκε συνέχιζαν να βοηθούν ο ένας τον άλλον στη μάχη τους ενάντια στο βίαιο περιβάλλον της Σιβηρίας. Επιπλέον, σημείωσε και μία συσχέτιση μεταξύ της έκτασης της αλληλοβοήθειας μεταξύ των χωρικών και της απόστασης των χωριών από την κυβέρνηση. Ήταν ακριβώς αυτό που είχαν προτείνει οι αναρχικοί.
«Στη Σιβηρία έχασα όποια πίστη και αγάπη είχα για την κρατική πειθαρχία. Ήμουν έτοιμος να γίνω αναρχικός».
Ήταν επίσης διατεθειμένος να αμφισβητήσει τη βιολογική ορθοδοξία ότι η φυσική επιλογή οδηγεί μόνο στον ανταγωνισμό. Ήταν ακόμα δαρβινιστής και μάλιστα ανένδοτος, όμως θεωρούσε ότι η διαδικασία της φυσικής επιλογής, ειδικά σε βίαια κλίματα όπως αυτό της Σιβηρίας, θα μπορούσε να οδηγήσει εκτός από τον ανταγωνισμό και σε αμοιβαία βοήθεια. Οι πρωτότυπες ιδέες του για τον αναρχισμό και τη βιολογική εξέλιξη, άρχισαν να συγχωνεύονται σε μία ιδέα.
Μετά από την πενταετή του παρουσία στη Σιβηρία, ο Κροπότκιν ξεκίνησε να σπουδάζει στο Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης όπου και επικεντρώθηκε στα μαθηματικά, όμως στην πραγματικότητα σπούδαζε για να γίνει αναρχικός. Ήταν αρκετά καλός σ’ αυτό, ώστε ο Τσάρος διέταξε να συλληφθεί και ρίχτηκε στη φυλακή Πέτρου και Παύλου της Αγίας Πετρούπολης. Ο Κροπότκιν περιγράφει την ιστορία του:
«Εδώ, ο Πέτρος Ι βασάνισε το γιο του Αλέξη και τον σκότωσε με τα ίδια του τα χέρια… εδώ κρατούνταν σε ένα κελί η πριγκίπισσα Ταρακάνοβα, το οποίο κατά τη διάρκεια μιας πλημμύρας γέμισε νερό και οι αρουραίοι ανέβαιναν πάνω της για να σωθούν από τον πνιγμό… εδώ ήταν τα χρονικά δολοφονιών και βασανιστηρίων, ανδρών που θάφτηκαν ζωντανοί καταδικασμένοι σε αργό θάνατο ή καταδικασμένοι οδηγήθηκαν στην παραφροσύνη της μοναξιάς και των σκοτεινών και υγρών μπουντρουμιών».
Τελικά, ο Κροπότκιν δραπέτευσε. Ήταν μία απίστευτη πρωτοσέλιδη απόδραση, η οποία προετοιμαζόταν για μήνες. Περιελάμβανε κατασκόπους, χαρτοπαίκτες που παρίσταναν τους μεθυσμένους για να απασχολήσουν τους φρουρούς κι έναν συνωμότη βιολιστή που έπαιζε mazurka (πολωνικός χορός) ως σύνθημα.
Λίγο αργότερα ο Κροπότκιν πήγε στην Αγγλία. Αμφισβήτησε τους οπαδούς του Δαρβίνου, και ιδιαίτερα τον Thomas Henry Huxley, και τους ισχυρισμούς τους ότι η φυσική επιλογή σχεδόν πάντα οδηγεί στον ανταγωνισμό. Ναι, ο Κροπότκιν παραδέχτηκε πως μερικές φορές συμβαίνει αυτό, ιδιαίτερα στις τροπικές περιοχές, όμως η αμοιβαία βοήθεια ήταν εξίσου κοινή, αν όχι σε μεγαλύτερο βαθμό από τον ανταγωνισμό. Ήταν μία βιολογική, καθώς και μια πολιτική πραγματικότητα.
«Το μυρμήγκι, το πουλί, η μαρμότα… δεν έχουν διαβάσει ούτε Καντ, ούτε τους πατέρες της Εκκλησίας, ούτε και τον Μωυσή. Έτσι, η ιδέα του καλού και του κακού δεν έχει να κάνει με κάποια θρησκεία ή μια μυστική συνείδηση. Είναι μία φυσική ανάγκη των αγώνων των ζώων. Κι έτσι, όταν οι ιδρυτές των θρησκειών, των φιλοσοφιών και της ηθικής μας μιλάνε για θεϊκές ή μεταφυσικές οντότητες, απλά αναδιαμορφώνουν αυτό που κάθε μυρμήγκι και κάθε σπουργίτι ασκεί στη μικρή του κοινωνία».
Ο Κροπότκιν δημοσίευσε μια σειρά βιβλίων και φυλλαδίων όπως η Αμοιβαία Βοήθεια, η Μεγάλη Γαλλική Επανάσταση, η Σύγχρονη Επιστήμη και Αναρχισμός και η Ηθική. Έδινε διαλέξεις σε όλη την Ευρώπη – σε μέρη που δεν του είχε απαγορευτεί η είσοδος ή δεν τον απηλαύναν ως ταραχοποιό – καθώς και σε δύο μεγάλες περιοδείες στις Ηνωμένες Πολιτείες. Πιθανότατα να επέστρεφε και για μία τρίτη περιοδεία, όμως όταν δολοφονήθηκε ο Πρόεδρος McKinley, οι αναρχικοί έγιναν ανεπιθύμητα πρόσωπα στην Αμερική. Μάλιστα υπήρξαν φήμες πως ο Κροπότκιν συνδεόταν με κάποιον τρόπο με τη δολοφονία.
Μέχρι και την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα, δύο πράγματα εξακολουθούσαν να ενοχλούν τον Κροπότκιν σχετικά με τη θεωρία του για την εξέλιξη της συνεργασίας. Είχε υποστηρίξει πως όταν αλλάζουν οι περιβαλλοντικές συνθήκες και η αμοιβαία βοήθεια είναι ιδιαίτερα χρήσιμη φαίνεται να κατακτάται γρήγορα σε έναν πληθυσμό. Πραγματικά γρήγορα. Τόσο γρήγορα που δεν μπορούσε να εξηγηθεί από τις αργές, σταδιακές αλλαγές τις οποίες προτείνει η δαρβινική θεωρία. Έτσι, ο Κροπότκιν στράφηκε στις ιδέες του Jean-Baptiste Lamarck, ο οποίος είχε προτείνει τις δικές του ιδέες για το πώς λειτουργεί η εξέλιξη, δεκαετίες πριν από τον Δαρβίνο. Ο Lamarck πρότεινε ότι οι συνήθειες που αποκτήθηκαν κατά τη διάρκεια της εξέλιξης ενός οργανισμού θα μπορούσαν να μεταδοθούν στην επόμενη γενιά. Για παράδειγμα, εάν τα πτηνά της ακτής εκτείνουν τους μύες τους όσο το δυνατό περισσότερο ώστε να βρεθούν σε υγρές αμμώδεις παραλίες, ως αποτέλεσμα οι απόγονοί τους θα έχουν μακρύτερα πόδια. Με την κληρονομιά του Lamarck, μπορούν σε μία μόνο γενιά να συμβούν μαζικές αλλαγές. Αυτό έδωσε στον Κροπότκιν τη σπουδή που χρειαζόταν για να εξηγήσει πώς η αμοιβαία βοήθεια αυξάνεται τόσο γρήγορα. Το πρώτο πρόβλημα λύθηκε. Ή τουλάχιστον έτσι υποστήριξε.
Το δεύτερο πρόβλημα ήταν το εξής: Σε πραγματικό χρόνο, όπως συμβαίνει, τι ωθεί ένα ζώο στην αμοιβαία βοήθεια; Ο Κροπότκιν στράφηκε στον οικονομολόγο Adam Smith. Αν και ο Κροπότκιν περιφρονούσε το καπιταλιστικό σύστημα που είχε επινοήσει ο Smith σε μία Έρευνα για τη Φύση και τις Αιτίες του Πλούτου των Εθνών, θαύμαζε ένα προηγούμενο βιβλίο του Smith, τη Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων. Σ’ αυτό το βιβλίο, ο Smith έκανε τη διατύπωση πως οι άνθρωποι επιλέγουν την αμοιβαία βοήθεια επειδή νοερά θέτουμε τον εαυτό μας στη θέση εκείνων που χρειάζονται βοήθεια κι έτσι βοηθάμε για να ελαχιστοποιήσουμε τον δικό μας αντιπροσωπευτικό πόνο – είμαστε ενσυναισθητικοί. Όμως, ο Adam Smith περιόρισε τη συζήτησή του για την αμοιβαία βοήθεια και την ενσυναίσθηση στους ανθρώπους. Όταν ο Κροπότκιν άρπαξε αυτό τον περιορισμό, βρήκε αυτό που ζητούσε:
«Το μόνο λάθος του Adam Smith ήταν ότι δεν είχε καταλάβει πως το ίδιο αυτό συναίσθημα της ενσυναίσθησης υπάρχει και ανάμεσα στα ζώα».
Το δεύτερο πρόβλημα λύθηκε. Ή έτσι τουλάχιστον νόμισε.
Σχεδόν 100 χρόνια μετά το θάνατο του Κροπότκιν, τι μπορούμε να πούμε γι αυτή τη θεωρία της συνεργασίας; Λοιπόν, με πλήρη επίγνωση, έκανε λάθος όταν συμμερίστηκε τον Lamarck, όμως ήταν ένα λάθος που έκαναν πολλοί, συμπεριλαμβανομένου και του Δαρβίνου. Κι εξακολουθεί να είναι θέμα συζήτησης το αν υπάρχει ενσυναίσθηση και σε άλλα έμβια όντα εκτός από τους ανθρώπους.
Εικάζω πως υπάρχει, όμως τα δεδομένα είναι ελάχιστα. Όμως, η πρωταρχική κληρονομιά του Κροπότκιν στις επιστήμες ήταν στην πρώτη γραμμή της αμφισβήτησης της επικρατούσας Δαρβινικής αρχής ότι η εξέλιξη αφορά αποκλειστικά τον ανταγωνισμό και την επιβίωση των ισχυρότερων.
Σήμερα, εκατοντάδες αναφορές εμφανίζονται ετησίως σχετικά με τη συνεργασία των ζώων και πολλές από αυτές τις αναφορές κάνουν τον Κροπότκιν να φαίνεται προφήτης. Όμως, αυτό που ένοιαζε περισσότερο από κάθε τι τον Κροπότκιν, είναι ότι η κατανόηση της αμοιβαίας βοήθειας στα ζώα θα μπορούσε να ρίξει φως στην ανθρώπινη συνεργασία και ίσως αυτό θα μπορούσε να βοηθήσει την ανθρωπότητα να μην αυτό-καταστραφεί. Μένει να δούμε αν αυτό θα συμβεί.
[…] Στο ίδιο φρούριο θα βρεθεί μερικά χρόνια αργότερα κι ο Κροπότκιν. […]