Στην προσπάθεια να ερμηνεύσω, να κατανοήσω και να αναλύσω την καθημερινή ροή των ειδήσεων, τείνω να μελετώ αυτά που συμβαίνουν υπό το φως δύο διακριτών αλλά αλληλοεπικαλυπτόμενων υποδειγμάτων για το πώς λειτουργεί ο καπιταλισμός.
Το πρώτο επίπεδο είναι μία χαρτογράφηση των εσωτερικών αντιφάσεων της κυκλοφορίας και της συσσώρευσης του κεφαλαίου, καθώς η αξία του χρήματος ρέει σε αναζήτηση κέρδους, μέσα από τις διαφορετικές «στιγμές» (όπως τις αποκαλεί ο Μαρξ) της παραγωγής, πραγμάτωσης (κατανάλωσης), διανομής και επανεπένδυσης.
Αυτό είναι ένα μοντέλο της καπιταλιστικής οικονομίας ως ένα σπειροειδές ατελείωτης επέκτασης και μεγέθυνσης.
Τούτο περιπλέκεται αρκετά καθώς αναπτύσσεται γύρω από, για παράδειγμα, το πρίσμα των γεωπολιτικών αντιπαραθέσεων, την άνιση γεωγραφική ανάπτυξη, τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, τις κρατικές πολιτικές, τις τεχνολογικές αναδιαρθρώσεις και το διαρκώς μεταβαλλόμενο δίκτυο του καταμερισμού εργασίας και των κοινωνικών σχέσεων.
Εγώ βλέπω, ωστόσο, αυτό το μοντέλο ενσωματωμένο σε ένα ευρύτερο πλαίσιο κοινωνικής αναπαραγωγής (στο εσωτερικό νοικοκυριών και κοινοτήτων), σε μια συνεχιζόμενη και διαρκώς εξελισσόμενη αλληλεπίδραση με τη φύση (συμπεριλαμβανομένης της «δεύτερης φύσης» της αστικοποίησης και του δομημένου περιβάλλοντος) και κάθε είδους πολιτιστικών, επιστημονικών (βασισμένων στη γνώση), θρησκευτικών και πιθανών κοινωνικών σχηματισμών που οι ανθρώπινοι πληθυσμοί χαρακτηριστικά δημιουργούν στο χώρο και το χρόνο.
Αυτές οι προαναφερθείσες «στιγμές» ενσωματώνουν την ενεργή έκφραση των ανθρώπινων βουλήσεων, αναγκών και επιθυμιών, τη λαχτάρα για γνώση και νόημα και την εξελισσόμενη αναζήτηση για πραγμάτωση, σε ένα πλαίσιο που συντίθεται από μεταβαλλόμενες θεσμικές ρυθμίσεις, πολιτικές αντιπαραθέσεις, ιδεολογικές αναμετρήσεις, απώλειες, ήττες, απογοητεύσεις και αλλοτριώσεις, οι οποίες αναπτύχθηκαν σε έναν κόσμο με αξιοσημείωτη γεωγραφική, πολιτιστική, κοινωνική και πολιτική ποικιλομορφία.
Αυτό το δεύτερο μοντέλο συνιστά την τρέχουσα κατανόησή μου του παγκόσμιου καπιταλισμού ως ενός διακριτού κοινωνικού σχηματισμού, ενώ το πρώτο αφορά τις αντιφάσεις της οικονομικής μηχανής που κινεί αυτόν τον κοινωνικό σχηματισμό προς συγκεκριμένα μονοπάτια της ιστορικής και γεωγραφικής του εξέλιξης.
ΣΤΗ ΔΙΝΗ
Όταν στις 26 Ιανουαρίου 2020 πρωτοδιάβασα για ένα κορωνοϊό που κέρδιζε έδαφος στην Κίνα, αμέσως σκέφτηκα τον αντίκτυπο στις δυναμικές της κεφαλαιακής συσσώρευσης σε παγκόσμιο επίπεδο.
Γνώριζα από τις μελέτες μου για το οικονομικό μοντέλο ότι τα εμπόδια και οι διακοπές στη συνέχεια της κεφαλαιακής ροής θα οδηγούσαν σε υποτιμήσεις και ότι εάν οι υποτιμήσεις διευρύνονταν και εμβαθύνονταν αυτό θα προμήνυε το ξέσπασμα κρίσεων.
Ήξερα επίσης αρκετά καλά, ότι η Κίνα είναι η δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία στον κόσμο και ότι είχε ξελασπώσει τον παγκόσμιο καπιταλισμό μετά την κρίση του 2007-8, συνεπώς κάθε πλήγμα στην οικονομία της Κίνας ήταν αναμενόμενο να έχει σοβαρές συνέπειες για μία παγκόσμια οικονομία, η οποία ήταν σε κάθε περίπτωση ήδη σε επισφαλή κατάσταση.
Το υπάρχον μοντέλο καπιταλιστικής συσσώρευσης ήταν ήδη, κατά τη γνώμη μου, σε πολύ δυσμενή θέση.
Κινήματα διεκδικήσεων αναπτύσσονταν σχεδόν παντού(από το Σαντιάγο μέχρι τη Βηρυτό), πολλά από τα οποία επικεντρώνονταν στο γεγονός ότι το κυρίαρχο οικονομικό μοντέλο δεν εξυπηρετούσε τις ανάγκες των πολλών. Αυτό το νεοφιλελεύθερο μοντέλο όλο και περισσότερο στηρίζεται στο πλασματικό κεφάλαιο και σε μία διόγκωση της παροχής χρήματος και δημιουργίας χρέους.
Αντιμετωπίζει ήδη το πρόβλημα της ανεπαρκούς ενεργούς ζήτησης για την πραγμάτωση των αξιών που το κεφάλαιο είναι σε θέση να παράγει. Πώς λοιπόν, μπορεί το κυρίαρχο οικονομικό μοντέλο, με τη χαλαρή νομιμοποίησή του και την ευθραυστότητά του, να απορροφήσει τις αναπόδραστες επιπτώσεις αυτού που μπορεί να εξελιχθεί σε πανδημία και να επιβιώσει;
Η απάντηση εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από το πόσο θα διαρκούσε και θα εξαπλωνόταν η διατάραξη στην οικονομία διότι, όπως επεσήμανε ο Μαρξ, υποτιμήσεις δε συμβαίνουν επειδή τα αγαθά δεν μπορούν να πωληθούν, αλλά επειδή δεν μπορούν να πωληθούν στην ώρα τους.
Είχα από καιρό απορρίψει την ιδέα της «φύσης» ως εξωτερικής και διαχωρισμένης από τον πολιτισμό, την οικονομία και την καθημερινή ζωή. Διατηρώ μία πιο διαλεκτική και σχεσιακή άποψη της αλληλεπίδρασης με τη φύση.
Το κεφάλαιο μετασχηματίζει τις περιβαλλοντικές συνθήκες της αναπαραγωγής του, αλλά το πράττει αυτό σε ένα πλαίσιο ακούσιων συνεπειών (όπως η κλιματική αλλαγή) και στο φόντο αυτόνομων και ανεξάρτητων εξελικτικών δυνάμεων που αναδιαμορφώνουν διαρκώς τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Δεν υπάρχει, από αυτή τη σκοπιά, καμία πραγματικά φυσική καταστροφή.
Οι ιοί μεταλλάσσονται διαρκώς. Αλλά οι περιστάσεις κάτω από τις οποίες μία μετάλλαξη γίνεται απειλητική για τη ζωή εξαρτώνται από ανθρώπινες ενέργειες.
Υπάρχουν δύο διαστάσεις σε αυτό. Πρώτον, ευνοϊκές περιβαλλοντικές συνθήκες αυξάνουν την πιθανότητα ενεργητικών μεταλλάξεων. Είναι, για παράδειγμα, εύλογο να αναμένει κανείς ότι τα εντατικά ή εκτατικά συστήματα παραγωγής τροφής στις υγρές υποτροπικές περιοχές μπορεί να συμβάλουν σε αυτό. Τέτοια συστήματα υπάρχουν σε πολλά μέρη, συμπεριλαμβανομένης της Κίνας νότια της Yangtse και της Νοτιοανατολικής Ασίας.
Δεύτερον, οι συνθήκες που ευνοούν την ταχεία μετάδοση μέσω ξενιστών εμφανίζουν σημαντική ποικιλομορφία. Ανθρώπινοι πληθυσμοί με υψηλή πυκνότητα φαίνονται ένας εύκολος στόχος. Είναι γνωστό ότι επιδημίες ιλαράς, για παράδειγμα, εξαπλώνονται μόνο σε μεγαλύτερα αστικά πληθυσμιακά κέντρα αλλά γρήγορα εξαλείφονται σε αραιοκατοικημένες περιοχές.
Ο τρόπος με τον οποίο τα ανθρώπινα όντα αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους, μετακινούνται, πειθαρχούν ή ξεχνούν να πλύνουν τα χέρια τους, επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο οι ασθένειες μεταδίδονται. Προσφάτως, η επιδημία SARS, η γρίπη των πτηνών και η γρίπη των χοίρων φάνηκε να έχουν προέλθει από την Κίνα ή τη Νοτιοανατολική Ασία. Η Κίνα, επίσης, είχε την οδυνηρή εμπειρία της πανώλης των χοίρων τη χρονιά που μας πέρασε, η οποία οδήγησε σε μαζική σφαγή των χοίρων και σε εκτόξευση της τιμής του χοιρινού κρέατος. Δεν τα λέω όλα αυτά για να κατηγορήσω την Κίνα.
Σε πολλά άλλα μέρη ο περιβαλλοντικός κίνδυνος για ιικές μεταλλάξεις και ιική εξάπλωση είναι επίσης υψηλός. Η ισπανική γρίπη του 1918 πιθανώς προήλθε από το Κάνσας, ο HIV/AIDS πιθανώς επωάστηκε στην Αφρική, στην οποία σίγουρα γεννήθηκε ο ιός του Δυτικού Νείλου και ο Έμπολα, ενώ ο Δάγκειος πυρετός φαίνεται να ανθίζει στη Λατινική Αμερική. Αλλά οι οικονομικές και δημογραφικές επιπτώσεις της εξάπλωσης του ιού εξαρτώνται από προϋπάρχουσες ρωγμές και ευαλωτότητες στο ηγεμονικό οικονομικό μοντέλο.
Δεν εξεπλάγην ιδιαιτέρως από το γεγονός ότι ο COVID-19 βρέθηκε αρχικά στο Wuhan (αν και δεν είναι γνωστό αν προήλθε από εκεί). Αναντίρρητα, οι τοπικές επιπτώσεις θα ήταν ουσιαστικές και δεδομένου ότι το Wuhan ήταν ένα σημαντικό παραγωγικό κέντρο, θα υπήρχαν πιθανότατα παγκόσμιες οικονομικές συνέπειες (αν και δεν είχα ιδέα για το βεληνεκές τους).
Το μεγάλο ερώτημα ήταν πώς θα συνέβαινε η μετάδοση και η εξάπλωση και πόσο θα διαρκούσε (έως ότου βρεθεί εμβόλιο). Η πρότερη εμπειρία είχε δείξει ότι ένα από τα μειονεκτήματα της διευρυνόμενης παγκοσμιοποίησης είναι το πόσο έχει καταστεί αδύνατο να σταματήσει μία ταχεία διεθνής εξάπλωση νέων ασθενειών.
Ζούμε σε έναν κόσμο εξαιρετικα διασυνδεδεμένο, όπου σχεδόν όλοι και όλες ταξιδεύουν. Τα ανθρώπινα δίκτυα μιας δυνητικής εξάπλωσης είναι απέραντα και ανοιχτά. Ο κίνδυνος (οικονομικός και δημογραφικός) ήταν η διαταραχή να διαρκέσει για ένα έτος ή και περισσότερο.
Ενώ όταν έγινε αρχικά γνωστή η είδηση, υπήρξε μία άμεση πτώση στις παγκόσμιες χρηματιστηριακές αγορές, παραδόξως ακολούθησε ένας μήνας ή περισσότερο όπου οι αγορές κινήθηκαν θετικά. Τα νέα έμοιαζαν να ενδεικνύουν μια επιχειρηματική κανονικότητα παντού -εκτός Κίνας.
Η πεποίθηση φαίνεται να ήταν ότι θα επρόκειτο να επαναβιώσουμε τον SARS, ο οποίος, όπως αποδείχτηκε, περιορίστηκε αρκετά γρήγορα και είχε χαμηλό αντίκτυπο παγκοσμίως, παρά το υψηλό ποσοστό θνησιμότητας και τον περιττό (εκ των υστέρων) πανικό που προκάλεσε στις χρηματοπιστωτικές αγορές. Όταν εμφανίστηκε ο COVID-19, κυρίαρχη αντίδραση ήταν να σκιαγραφηθεί ως επανάληψη του SARS, ώστε ο πανικός να καταστεί άσκοπος.
Με την επιδημία να μαίνεται στην Κίνα, η οποία κινήθηκε γρήγορα και δυναμικά για να περιορίσει τις συνέπειες της πρώτης, ο υπόλοιπος κόσμος οδηγήθηκε στο να αντιμετωπίσει λανθασμένα το πρόβλημα ως κάτι που συμβαίνει «εκεί πέρα» και ως εκ τούτου εκτός θέασης και νόησης (αντίληψη συνοδευόμενη από ορισμένα ανησυχητικά σημεία αντικινεζικής ξενοφοβίας σε ορισμένα μέρη του κόσμου). Η παραφωνία του ιού στην κατά τ’ άλλα θριαμβευτική ιστορία της κινεζικής ανάπτυξης καλωσορίστηκε ακόμη και με ευθυμία από ορισμένους κύκλους της κυβέρνησης του Trump.
Παρόλα αυτά, φήμες για κενά στις παγκόσμιες αλυσίδες παραγωγής με ενδιάμεσο σταθμό το Wuhan άρχισαν να κυκλοφορούν. Εν πολλοίς αγνοήθηκαν ή αντιμετωπίστηκαν ως προβλήματα συγκεκριμένων προϊόντων ή εταιριών (όπως η Apple). Οι υποτιμήσεις ήταν τοπικές και συγκεκριμένες και όχι συστημικές.
Οι ενδείξεις της πτωτικής καταναλωτικής ζήτησης επίσης ελαχιστοποιήθηκαν, παρόλο που οι εταιρείες εκείνες, όπως τα McDonald’s και η Starbucks, οι οποίες είχαν μεγάλες επιχειρήσεις στο εσωτερικό της κινεζικής εγχώριας αγοράς, αναγκάστηκαν να κλείσουν τις πόρτες τους για κάποιο διάστημα. Η σύμπτωση της κινεζικής πρωτοχρονιάς με την έξαρση του ιού κάλυψε τις επιπτώσεις του κατά τη διάρκεια του Ιανουαρίου. Ο εφησυχασμός αυτός ήταν άστοχος.
Αρχικά, τα νέα για τη διεθνή εξάπλωση του ιού ήταν περιστασιακά και σποραδικά: ένα σημαντικό ξέσπασμα στη Νότια Κορέα και μερικά άλλα σε μέρη όπως το Ιράν. Ήταν το ιταλικό ξέσπασμα που πυροδότησε την πρώτη βίαιη αντίδραση. Η καθοδική πορεία της χρηματιστηριακής αγοράς άρχισε στα μέσα Φεβρουαρίου, ταλαντεύτηκε για λίγο, αλλά μέχρι τα μέσα Μαρτίου είχε φτάσει σε καθαρή υποτίμηση κατά σχεδόν 30% των χρηματιστηριακών αγορών παγκοσμίως.
Η εκθετική αύξηση των μολύνσεων πυροδότησε μια γκάμα από συχνά ασυνάρτητες και ενίοτε πανικόβλητες αντιδράσεις. Ο Πρόεδρος Trump μιμήθηκε το Βασιλιά Κνούτο, εν όψει ενός πιθανού κύματος κρουσμάτων και θανάτων. Ορισμένες από τις αντιδράσεις του υπήρξαν αληθινά αλλόκοτες.
Η μείωση των επιτοκίων της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ μπροστά στο ενδεχόμενο ενός ιού φάνηκε περίεργη, ακόμα και όταν έγινε κατανοητό ότι η κίνηση αυτή είχε στόχο να μετριάσει τις επιπτώσεις στην αγορά και όχι να ανακόψει τη διασπορά του ιού.
Οι δημόσιες αρχές και τα συστήματα υγείας φάνηκαν σχεδόν παντού ελλιπή. Σαράντα χρόνια νεοφιλελευθερισμού σε όλη τη Βόρεια και τη Νότια Αμερική και την Ευρώπη είχαν αφήσει το δημόσιο παντελώς εκτεθειμένο και απροετοίμαστο για να αντιμετωπίσει μια κρίση δημόσιας υγείας τέτοιου είδους, ακόμα και αν οι προηγούμενες τρομακτικές εμπειρίες του SARS και του Ebola προσέφεραν πληθώρα προειδοποιήσεων καθώς και αντίστοιχα διδάγματα σχετικά με το τι θα χρειαζόταν να γίνει.
Σε πολλά μέρη του υποτιθέμενου «πολιτισμένου» κόσμου, οι κυβερνήσεις και οι περιφερειακές αρχές, -οι οποίες αποτελούν κατά κανόνα την πρώτη γραμμή άμυνας σε επείγουσες καταστάσεις στον τομέα της δημόσιας υγείας και της ασφάλειας, όπως αυτή- είχαν αποστερηθεί χρηματοδοτήσεις, εξ αιτίας μιας πολιτικής λιτότητας, σχεδιασμένης για να χρηματοδοτεί φορολογικές απαλλαγές και επιδοτήσεις προς τις εταιρείες και τους πλούσιους.
Οι (κερδοσκοπικές) μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες ενδιαφέρονται λίγο έως καθόλου για τη μη κερδοσκοπική έρευνα πάνω στις μεταδιδόμενες ασθένειες (όπως αυτές που προκαλούνται από την οικογένεια του κορονοϊού που είναι γνωστή από τη δεκαετία του 1960).
Οι φαρμακευτικές εταιρείες σπανίως επενδύουν στην πρόληψη. Έχουν ελάχιστο ενδιαφέρον να επενδύσουν στην προετοιμασία για μία κρίση δημόσιας υγείας. Αρέσκονται να σχεδιάζουν θεραπείες. Όσο πιο άρρωστοι είμαστε, τόσο περισσότερο κερδίζουν. Η πρόληψη δε συνεισφέρει στα κέρδη των μετόχων. Το επιχειρηματικό μοντέλο που εφαρμόστηκε στον τομέα της δημόσιας υγείας εξάλειψε τις απαραίτητες εφεδρείες αντιμετώπισης μίας επείγουσας κατάστασης.
Η πρόληψη δεν ήταν αρκετά δελεαστική, ώστε να προσελκύσει συμπράξεις δημοσίου και ιδιωτικού τομέα. Ο Πρόεδρος Trump είχε μειώσει τον προϋπολογισμό του Κέντρου Ελέγχου Νοσημάτων και διέλυσε την ομάδα εργασίας για τις πανδημίες του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας, όπως ακριβώς έκοψε όλες τις χρηματοδοτήσεις για έρευνα, συμπεριλαμβανομένων και αυτών για την κλιματική αλλαγή.
Αν ήθελα να τολμήσω μια ανθρωπομορφική και αλληγορική προσέγγιση σχετικά με αυτό, θα κατέληγα στο συμπέρασμα ότι ο COVID-19 είναι η εκδίκηση της φύσης για πάνω από σαράντα χρόνια κατάφωρης και παραβιαστικής κακομεταχείρισής της στα χέρια ενός βίαιου και ανεξέλεγκτου νεοφιλελεύθερου εξορρυκτισμού.
Είναι ενδεχομένως συμπτωματικό το γεγονός ότι οι λιγότερο νεοφιλελεύθερες χώρες, Κίνα και Νότια Κορέα, Ταϊβάν και Σιγκαπούρη, αντιμετώπισαν μέχρι στιγμής την πανδημία καλύτερα από ό,τι η Ιταλία, αν και το Ιράν αμφισβητεί την καθολική ισχύ αυτού του επιχειρήματος. Ενώ υπήρχαν πολλά στοιχεία ότι η Κίνα διαχειρίστηκε το SARS μάλλον άσχημα με αρχικά αρκετή μυστικοπάθεια και άρνηση, αυτή τη φορά ο Πρόεδρος Xi κινητοποιήθηκε ταχύτατα και επέβαλε διαφάνεια, τόσο στις αναφορές όσο και στους ελέγχους, το ίδιο και η Νότια Κορέα.
Ακόμα κι έτσι, στην Κίνα πολύτιμος χρόνος χάθηκε (ελάχιστες μόνο μέρες κάνουν τη διαφορά). Αυτό που ήταν αξιοσημείωτο στην Κίνα, ωστόσο, ήταν ο περιορισμός της επιδημίας στην επαρχία Hubei με κέντρο το Wuhan. Η επιδημία δεν μεταδόθηκε στο Πεκίνο ή στη Δύση ή ακόμα νοτιότερα. Τα μέτρα που ελήφθησαν για το γεωγραφικό περιορισμό του ιού ήταν δρακόντεια. Θα ήταν σχεδόν αδύνατο να αναπαραχθούν αυτούσια αλλού για πολιτικούς, οικονομικούς και πολιτιστικούς λόγους.
Αναφορές που έρχονται από την Κίνα υποδηλώνουν ότι η περίθαλψη και οι πολιτικές είχαν κάθε άλλο παρά φροντιστικό χαρακτήρα. Επιπροσθέτως, η Κίνα και η Σιγκαπούρη ενεργοποίησαν τις δυνατότητές τους για ατομική επιτήρηση σε επίπεδο παρεμβατικό και αυταρχικό. Φαίνεται, όμως, ότι ήταν εξαιρετικά αποδοτικές στο σύνολό τους, αν και τα μοντέλα υποδηλώνουν ότι πολλοί θάνατοι θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί, αν τα μέτρα είχαν εφαρμοστεί μόλις λίγες ημέρες νωρίτερα.
Αυτό είναι σημαντική πληροφορία: σε οποιαδήποτε διαδικασία εκθετικής αύξησης υπάρχει ένα σημείο καμπής πέρα από το οποίο η αύξηση των κρουσμάτων βγαίνει τελείως εκτός ελέγχου (σημειώστε εδώ, πάλι, τη σημασία της σχέσης του πλήθους των ατόμων με το ρυθμό αύξησης). Το γεγονός ότι ο Τράμπ ολιγώρησε για τόσες εβδομάδες μπορεί ακόμα να αποδειχθεί κοστοβόρο σε ανθρώπινες ζωές.
Οι οικονομικές επιπτώσεις βγαίνουν τώρα εκτός ελέγχου τόσο εντός της Κίνας όσο και πέραν αυτής. Οι αναταράξεις στην οικονομία έφτασαν, διαμέσου της αλυσίδας αξιών των εταιρειών και σε συγκεκριμένους τομείς αποδείχθηκαν πιο συστημικές και ουσιαστικότερες από ό,τι είχε αρχικά υποτεθεί.
Η μακροπρόθεσμη επίπτωση μπορεί να είναι οι περικοπές ή οι διαφοροποιήσεις στις εφοδιαστικές αλυσίδες, με ταυτόχρονη μετακίνηση προς μορφές παραγωγής με μικρότερη ένταση εργασίας (κάτι που θα φέρει τεράστιες επιπλοκές στην απασχόληση) και μεγαλύτερη εξάρτηση από παραγωγικά συστήματα τεχνητής νοημοσύνης.
Οι δαιταραχές στις αλυσίδες παραγωγής συνεπάγονται απολύσεις ή εξαναγκασμό σε αργία, γεγονός που μειώνει την τελική ζήτηση, ενώ η ζήτηση για πρώτες ύλες μειώνει την παραγωγική κατανάλωση. Αυτές οι επιπτώσεις από πλευράς ζήτησης θα προκαλούσαν από μόνες τους τουλάχιστον μια ήπια ύφεση.
Αλλά οι μεγαλύτερες τρωτότητες εντοπιζόντουσαν αλλού. Τα πρότυπα του καταναλωτισμού του 2007-8 έχουν καταρρεύσει με ολέθριες συνέπειες. Τα πρότυπα αυτά ήταν βασισμένα στη μείωση του χρόνου κυκλοφορίας (κύκλου εργασίας) της κατανάλωσης όσο το δυνατόν πλησιέστερα στο μηδέν. Η υπερχείλιση των επενδύσεων σε τέτοιες μορφές καταναλωτισμού είχε να κάνει με τη μέγιστη απορρόφηση των εκθετικά αυξανόμενων όγκων κεφαλαίου σε μορφές καταναλωτισμού με το συντομότερο δυνατό κύκλο εργασιών.
Ο διεθνής τουρισμός ήταν εμβληματικό παράδειγμα. Οι διεθνείς επισκέψεις αυξήθηκαν από 800 εκατομμύρια σε 1,4 δισεκατομμύρια μεταξύ 2010 και 2018. Αυτή η μορφή στιγμιαίου καταναλωτισμού απαιτούσε μαζικές επενδύσεις υποδομών, σε αεροδρόμια και αεροπορικές εταιρείες, ξενοδοχεία και εστιατόρια, θεματικά πάρκα και πολιτιστικά γεγονότα κλπ.
Αυτή η εικόνα κεφαλαιακής συσσώρευσης έχει πια ναυαγήσει: Οι αεροπορικές εταιρείες πλησιάζουν την πτώχευση, τα ξενοδοχεία είναι άδεια και η μαζική ανεργία στη βιομηχανίες τουρισμού είναι προ των πυλών.
Καθώς η έξοδος για φαγητό δεν είναι καλή ιδέα, εστιατόρια και μπαρ έχουν κλείσει σε πολλά μέρη. Ακόμα και επιχειρήσεις που προσφέρουν παραλαβή από το κατάστημα φαίνονται επισφαλείς. Οι αμέτρητοι εργαζόμένοι και εργαζόμενες στον κλάδο των διοργανώσεων ή σε άλλες μορφές επισφαλούς εργασίας σταδιακά απολύονται χωρίς να μπορούν να προσβλέπουν σε κανένα μέσο υποστήριξης.
Εκδηλώσεις όπως πολιτιστικά φεστιβάλ, αγώνες ποδοσφαίρου και μπάσκετ, συναυλίες, επιχειρηματικά και επαγγελματικά συνέδρια, ακόμη και πολιτικές συγκεντρώσεις σε προεκλογικές περιόδους ακυρώνονται. Αυτές οι μορφές βιωματικού καταναλωτισμού που αναπτύσσονται γύρω από εκδηλώσεις έχουν διακοπεί. Τα έσοδα των τοπικών κυβερνήσεων έχουν περικοπεί. Τα πανεπιστήμια και τα σχολεία κλείνουν.
Ένα μεγάλο μέρος του μοντέλου που συνιστά την αιχμή του δώρατος του σύγχρονου καπιταλιστικού καταναλωτισμού είναι μη λειτουργικό υπό τις παρούσες συνθήκες. Η πορεία προς αυτό που περιγράφει ο André Gorz ως «αντισταθμιστικός καταναλωτισμός» (στον οποίο οι αλλοτριωμένοι εργάτες υποτίθεται ότι αναζωογονούν το πνεύμα τους μέσω πακέτων διακοπών σε τροπικές παραλίες) ανακόπηκε.
Αλλά οι σύγχρονες καπιταλιστικές οικονομίες καθοδηγούνται από τον καταναλωτισμό κατά 70 ή ακόμα και 80 τοις εκατό. Η αυτοπεποίθηση και το θυμικό των καταναλωτών έχει εδώ και σαράντα χρόνια αποτελέσει το κλειδί για την κινητοποίηση της ενεργούς ζήτησης και το κεφάλαιο καθοδηγείται όλο και περισσότερο από τη ζήτηση και τις ανάγκες.
Αυτή η πηγή οικονομικής ενέργειας δεν έχει υποστεί άγριες διακυμάνσεις (με ελάχιστες εξαιρέσεις όπως η ηφαιστειακή έκρηξη στην Ισλανδία που εμπόδισε τις διατλαντικές πτήσεις για μερικές εβδομάδες). Αλλά ο COVID-19 δεν εγκαθιδρύει απλώς μια άγρια δαικύμανση, αλλά μια θεμελιακή συντριβή στην καρδιά της μορφής του καταναλωτισμού που κυριαρχεί στις περισσότερες εύπορες χώρες. Η σπειροειδής μορφή της αέναης κεφαλαιακής συσσώρευσης καταρρέει προς τα έσω, από ένα μέρος του κόσμου προς κάθε άλλο.
Το μόνο πράγμα που μπορεί να τη διασώσει είναι μία μαζική καταναλωτική συμπεριφορά, με κυβερνητική χρηματοδότηση και έμπνευση, κατασκευασμένη από το τίποτα. Αυτό θα απαιτήσει την κοινωνικοποίηση του συνόλου της οικονομίας στις Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, χωρίς να την αποκαλέσουμε σοσιαλισμό.
Η ΕΜΠΡΟΣΘΟΦΥΛΑΚΗ
Υπάρχει ένας βολικός μύθος ότι οι μεταδιδόμενες ασθένειες δε γνωρίζουν τάξεις ή άλλους κοινωνικούς αποκλεισμούς και όρια. Όπως και σε πολλά τέτοια αποφθεύγματα, υπάρχει μια δόση αλήθειας και σε αυτό. Στις επιδημίες της χολέρας του 19ου αιώνα, η υπέρβαση των φραγμών της τάξης ήταν επαρκώς δραματική ώστε να κυοφορήσει τη γέννηση ενός κινήματος δημόσιας υγιεινής και υγείας (το οποίο επαγγελαματικοποιήθηκε) που διήρκεσε μέχρι και σήμερα.
Το αν αυτό το κίνημα σχεδιάστηκε για να προστατεύσει όλους και όλες ή μόνο τις ανώτερες κοινωνικές τάξεις δεν ήταν πάντα σαφές. Αλλά σήμερα, οι ταξικές και οι κοινωνικές επιπτώσεις και συνέπειες μας λένε μια διαφορετική ιστορία. Οι οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις φιλτράρονται μέσω «κανονικοποιημένων» διακρίσεων που είναι πανταχού παρούσες.
Αρχικά, το εργατικό δυναμικό που καλείται να φροντίσει τους αυξανόμενους αριθμούς των ασθενών φέρει κατά κανόνα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά φύλου, φυλής και έθνους στα περισσότερα μέρη του κόσμου. Αντικατοπτρίζει το ταξικό εργατικό δυναμικό που βρίσκεται, για παράδειγμα, στα αεροδρόμια και σε άλλους τομείς του εφοδιασμού.
Αυτή η «νέα εργατική τάξη» βρίσκεται στην πρώτη γραμμή και υφίσταται το βάρος είτε του να είναι το εργατικό δυναμικό που κινδυνεύει περισσότερο να προσβληθεί από τον ιό μέσω της εργασίας του, είτε να απολυθεί και να μείνει χωρίς κανένα εισόδημα, λόγω των οικονομικών περικοπών που επιβάλλονται από τον ιό. Υπάρχει, για παράδειγμα, το ερώτημα του ποιος μπορεί να εργαστεί από το σπίτι και ποιος όχι.
Αυτό οξύνει τον κοινωνικό διχασμό, όπως και το ερώτημα του ποιος μπορεί να αντέξει οικονομικά να απομονωθεί (με ή χωρίς αμοιβή) ή να μπει σε καραντίνα σε περίπτωση επαφής ή μόλυνσης. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που έμαθα να αποκαλώ τους σεισμούς στη Νικαράγουα (1973) και στην πόλη του Μεξικό (1995) “ταξ-σεισμούς”, έτσι και η πρόοδος του COVID-19 αναδεικνύει όλα τα χαρακτηριστικά μιας πανδημίας τάξης, φύλου και φυλής.
Ενώ οι προσπάθειες του περιορισμού είναι βολικά κρυμμένες πίσω από τη ρητορική ότι «είμαστε όλοι και όλες μαζί σε αυτό», οι πρακτικές, ιδιαίτερα από την πλευρά των εθνικών κυβερνήσεων, αναδεικνύουν πιο δόλια κίνητρα.
Η σύγχρονη εργατική τάξη στις Ηνωμένες Πολιτείες (αποτελούμενη κυρίαρχα από αφροαμερικάνους, λατίνους και μισθωτές γυναίκες) βρίσκεται αντιμέτωπη με την άβολη επιλογή ανάμεσα στη μόλυνση στο όνομα της φροντίδας και της διατήρησης βασικών υπηρεσιών τροφοδοσίας (όπως τα μπακάλικα) ανοιχτών και την ανεργία χωρίς καμία παροχή (όπως η επαρκής υγειονομική περίθαλψη). Το μισθωτό προσωπικό (όπως και εγώ) εργάζεται από το σπίτι και κερδίζει τα προς το ζην όπως πριν, ενώ οι διευθυντές πετούν από δω κι από κει με ιδιωτικά τζετ και ελικόπτερα.
Οι εργαζόμενοι και οι εργαζόμενες στα περισσότερα μέρη του κόσμου έχουν από καιρό εκπαιδευτεί κοινωνικά έτσι ώστε να συμπεριφέρονται ως καλοί υποτελείς του νεοφιλελευθερισμού (που σημαίνει να κατηγορούν τον εαυτό τους ή το Θεό εάν κάτι πάει στραβά, αλλά ποτέ να μην τολμούν να υπονοήσουν ότι ο καπιταλισμός ίσως και να είναι το πρόβλημα). Αλλά ακόμη και καλοί νεοφιλελεύθεροι υποτελείς είναι σε θέση να δουν ότι κάτι δεν πάει καλά με τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζεται αυτή η πανδημία.
Το μεγάλο ερώτημα είναι: πόσο θα διαρκέσει αυτό; Πιθανόν περισσότερο από ένα χρόνο και όσο περισσότερο συνεχίζεται, τόσο μεγαλύτερη είναι η υποτίμηση, συμπεριλαμβανομένης της εργασιακής δύναμης. Τα επίπεδα ανεργίας σχεδόν σίγουρα θα ανέλθουν σε επίπεδα συγκρίσιμα με εκείνα της δεκαετίας του 1930, ελλείψει μαζικών κρατικών παρεμβάσεων που θα πρέπει να αντιταχθούν στην ίδια τη φύση του νεοφιλελευθερισμού.
Οι άμεσες επιπλοκές στην οικονομία καθώς και την καθημερινή κοινωνική ζωή είναι πολλαπλές. Όμως δεν είναι όλες κακές. Στο βαθμό που ο σύγχρονος καταναλωτισμός γινόταν υπερβολικός, έτεινε προς αυτό που ο Μαρξ περιέγραψε ως «υπερκατανάλωση και τρελή κατανάλωση, σηματοδοτώντας με τη σειρά της, το τερατώδες και το παράξενο, την κατάρρευση» ολόκληρου του συστήματος. Η απερισκεψία αυτού του υπερκαταναλωτισμού έχει διαδραματίσει κυρίαρχο ρόλο στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος.
Η ακύρωση των αεροπορικών πτήσεων και ο ριζοσπαστικός περιορισμός των μεταφορών και των μετακινήσεων είχε θετικές συνέπειες όσον αφορά τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου. Η ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα στο Wuhan έχει βελτιωθεί αρκετά, όπως επίσης και σε πολλές πόλεις των ΗΠΑ. Τα οικοτουριστικοί θέρετρα θα έχουν χρόνο για να ανακάμψουν.
Οι κύκνοι έχουν επιστρέψει στα κανάλια της Βενετίας. Στο βαθμό που η τάση για απερίσκεπτη και άσκοπη υπερκατανάλωση περιοριστεί, θα μπορούσαν να υπάρξουν κάποια μακροπρόθεσμα οφέλη. Λιγότεροι θάνατοι στο όρος Έβερεστ θα μπορούσαν να είναι ένα καλό πράγμα. Και ενώ κανείς δεν το λέει δυνατά, η δημογραφική προτίμηση του ιού μπορεί εν τέλει να επηρεάσει τις ηλικιακές πυραμίδες με μακροπρόθεσμα αποτελέσματα στο φόρτο της κοινωνικής ασφάλισης και το μέλλον της «βιομηχανίας της φροντίδας».
Η καθημερινή ζωή θα επιβραδυνθεί και, για κάποιους ανθρώπους, αυτό θα είναι ευλογία. Οι προτεινόμενοι κανόνες για την κοινωνική απομάκρυνση θα μπορούσαν, αν η κατάσταση έκτακτης ανάγκης συνεχιστεί αρκετά, να οδηγήσουν σε πολιτιστικές αλλαγές. Η μόνη μορφή καταναλωτισμού που θα ωφεληθεί σχεδόν σίγουρα είναι αυτή που ονομάζω οικονομία του «Netflix», η οποία μεριμνά ούτως ή άλλως για τους φανατικούς “καταναλωτές” τηλεοπτικών σειρών.
Στο οικονομικό μέτωπο, οι απαντήσεις έχουν σφυρηλατηθεί από τον τρόπο διαφυγής από την κρίση του 2007-8. Αυτός συνεπαγόταν μια υπερβολικά χαλαρή νομισματική πολιτική συνδυασμένη με τη διάσωση των τραπεζών, η οποία συμπληρώθηκε από μια δραματική αύξηση στην παραγωγική κατανάλωσης με μαζική επέκταση των επενδύσεων υποδομών στην Κίνα.
Το τελευταίο δεν μπορεί να επαναληφθεί στο μέτρο που απαιτείται. Τα πακέτα διάσωσης που δημιουργήθηκαν το 2008 επικεντρώθηκαν στις τράπεζες, αλλά επίσης συνεπάγονταν την de facto εθνικοποίηση της General Motors. Είναι ενδεχομένως σημαντικό ότι, ενόψει της δυσαρέσκειας των εργαζομένων και της κατάρρευσης της αγοραστικής ζήτησης, οι τρεις μεγάλες εταιρείες αυτοκινήτων του Ντιτρόιτ κλείνουν, τουλάχιστον προσωρινά.
Εάν η Κίνα δεν μπορέσει να ξαναπαίξει το ρόλο της του 2007-8, τότε το βάρος της εξόδου από την τρέχουσα οικονομική κρίση μετατοπίζεται στις Ηνωμένες Πολιτείες και εδώ είναι η υπέρτατη ειρωνεία: οι μόνες πολιτικές που θα λειτουργήσουν, τόσο από οικονομική όσο και από πολιτική άποψη, είναι μακράν πιο σοσιαλιστικές από οτιδήποτε θα μπορούσε να προτείνει ο Bernie Sanders και αυτά τα προγράμματα διάσωσης θα χρειαστεί να ξεκινήσουν υπό την αιγίδα του Donald Trump, πιθανότατα κάτω από τη μάσκα του Making America Great Again.
Όλοι αυτοί οι Ρεπουμπλικανοί που τόσο βαθιά αντιτάχθηκαν στη διάσωση του 2008 θα πρέπει να αυτοταπεινωθούν ή να αψηφήσουν τον Ντόναλντ Τράμπ. Ο τελευταίος, εάν είναι έξυπνος, θα ακυρώσει τις εκλογές λόγω εκτάκτων συνθηκών και θα διακηρύξει την αυγή μιας αυτοκρατορικής προεδρίας για να σώσει το κεφάλαιο και τον κόσμο από «ταραχές και επανάσταση».
Πηγή: sfiggandotherchimeras.wordpress.com
