Γράφει ο Marx στη πρώτη σελίδα του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου (μτφ Μαυρομμάτη, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 2002)
”Το εμπόρευμα είναι πριν απ’όλα ένα εξωτερικό αντικείμενο, ένα πράγμα που με τις ιδιότητές του ικανοποιεί οποιοδήποτε είδος ανθρώπινες ανάγκες. Η φύση αυτών των αναγκών, αν λ.χ προέρχονται από το στομάχι ή από τη φαντασία, δεν αλλάζει σε τίποτα την υπόθεση. Επίσης δεν πρόκειται εδώ για το πώς το πράγμα ικανοποιεί άμεσα σα μέσο συντήρησης, δηλαδή σα μέσο απόλαυσης, ή έμμεσα σα μέσο παραγωγής”.
Στη συνέχεια, ο Marx παραθέτει επιδοκιμαστικά, στην υποσημείωση 2, τον Nicolas Barbon:
Η επιθυμία προυποθέτει την ανάγκη. Είναι η όρεξη του πνεύματος και είναι τόσο φυσική όσο και η πείνα για το σώμα… Τα περισσότερα πράγματα έχουν αξία γιατί ικανοποιούν τις ανάγκες του πνεύματος
Για τον Μαρξ, η αξία χρήσης λοιπόν, η ωφελιμότητα/χρησιμότητα ενός πράγματος, καθορίζεται τόσο από τη βιολογική ανάγκη όσο και από την κοινωνικά διαμεσολαβημένη επιθυμία.
Όπως γράφει ο Deleuze για τον Spinoza, ένα δεύτερο βιβλίο γράφεται στις υποσημειώσεις ενός μεγάλου φιλοσοφικού έργου. Στην υποσημείωση ο συγγραφέας τοποθετεί κάτι που δεν θεωρεί ότι πρέπει να περιλαμβάνεται στο κύριο μέρος του έργου, αλλά στο περιθώριο. Ταυτόχρονα, όμως, αυτό το κάτι μπαίνει τελικά ως υποσημείωση, γιατί δεν πρέπει να παραλειφθεί.
Έτσι, λοιπόν, ο Marx απωθεί τη κριτική της επιθυμητικής οικονομίας, για να πραγματοποιήσει τη κριτική της πολιτικής οικονομίας. Έχει επίγνωση, ωστόσο, ότι η ιδέα της ”ωφελιμότητας-χρησιμότητας” είναι αφηρημένη και ιδεολογική, αν δεν υποστεί κριτική και ιστορική συγκεκριμενοποίηση στις κοινωνικά καθορισμένες ανάγκες και επιθυμίες (βλ. https://bestimmung.blogspot.gr/2013/10/gwf-hegel.html)
Όμως το απωθημένο θα επιστρέψει, στη θεωρία του Marx για το φετιχισμό του εμπορεύματος, του χρήματος και του κεφαλαίου, στο σχετικό με το φετιχισμό υποκεφάλαιο στο πρώτο τόμο του Κεφαλαίου.
Ο φετιχισμός είναι όρος που χρησιμοποίησαν οι Πορτογάλλοι αποικιοκράτες για τους ”ιθαγενείς” για τη λατρεία αντικειμένων, αποφεύγοντας τον όρο ”ειδωλολατρία” που θα παρέπεμπε στην ενδοχριστιανική διαμάχη. Ο Marx δανείζεται έναν όρο φαινομενικά άσχετο με την πολιτική οικονομία και τη κριτική της, το ”φετιχισμό”. Έναν όρο που χρησιμοποιήθηκε από τη ψυχολογία και τη ψυχανάλυση, με πλέον σημαντική στιγμή τον Freud. Στον φετιχισμό, μια μορφή ”διαστροφής” (αλλά που χαρακτηρίζει συνολικά τον διαστροφικό μηχανισμό) ένα επιμέρους ενορμητικό αντικείμενο εμφανίζεται να υποκαθιστά την ασυνείδητη και ενσώματη εργασία παραγωγής της libido και παραγνωρίζεται ως αίτιο της λιβιδινικής παραγωγής, ενώ δεν είναι παρά αποτέλεσμά της. Έτσι και στον Marx, στον ”φετιχισμό” του εμπορεύματος, χρήματος, κεφαλαίου, ένα προιόν της κοινωνικά αναγκαίας αφηρημένης ανθρώπινης εργασίας και ανάγκης/επιθυμίας (αφού παράγεται μόνο αν αναγνωρίζεται κοινωνικά ωφέλιμο) παραγνωρίζεται ως αιτία. Ως αιτία, στη πραγματικότητα, της επιθυμίας, ενώ δεν είναι παρά αποτέλεσμα μιας κοινωνικής και ανθρώπινης οργάνωσης της παραγωγής και της επιθυμίας.
O Marx ”συμπληρώνει” τη κριτική της πολιτικής οικονομίας με τη κριτική στο φετιχισμό, τη κριτική δηλαδή της επιθυμίας που επενδύεται στο μεμονωμένο εμπόρευμα ως αυτοσκοπό παραγνωρίζοντας την κοινωνική διαδικασία παραγωγής του, στο χρήμα ως (προσχηματικό) γενικό ισοδύναμο της εργασίας και της επιθυμίας, και στο κεφάλαιο ως ”αυτοαξιοποιούμενη αξία” που τάχα γεννά τον εαυτό του, ειδικά στη μορφή του τοκοφόρου κεφαλαίου (βλ. εδώ).
Είναι πραγματικά εκπληκτικό πως οι περισσότεροι μαρξιστές που διαβάζουν το Κεφάλαιο, θεωρούν ξένη και την έννοια της επιθυμίας από το μαρξικό έργο, και τη ψυχανάλυση. Θεωρούν πως έχουν να κάνουν απλώς με ”οικονομικές κατηγορίες”, επειδή, πράγματι, ένα σώμα για να υπάρχει πρέπει πρώτα να φάει. Όμως, αν δεν είχαν να μάθει να παπαγαλίζουν απλά και διάβαζαν με ανοιχτά μάτια το ίδιο το κείμενο, αφουγκραζόμενοι και αυτό που συμβαίνει στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία, θα είχαν παρατηρήσει, τουλάχιστον, ότι η ”αξία χρήσης”, η ωφελιμότητα/χρησιμότητα ενός αγαθού, καθώς και ο καπιταλιστικός φετιχισμός, δεν είναι φαινόμενα που εξηγούνται μόνο με την οικονομική ανάλυση, ενώ περιλαμβάνονται ως στιγμή της στην έκθεση των κατηγορίων του Κεφαλαίου (και όχι στο ”εποικοδόμημα”). Πρόκειται, δηλαδή, για μη οικονομικές κατηγορίες σε μια έκθεση ”οικονομικών κατηγοριών”.
Ο Γκέοργκ Λούκατς, στο ιστορικά πρωτότυπο και ακόμα όχι πραγματικά κατανοημένο έργο του Ιστορία και Ταξική Συνείδηση, στο δοκίμιο για τη Πραγμοποίηση του Προλεταριάτου, συλλαμβάνει την τεράστια σημασία του ”φετιχισμού”, συνδέοντάς τον με το υλικό υπόστρωμα που απωθεί στο ασυνείδητό της η αστική οικονομική θεωρία, την αξία χρήσης (βλ. εδώ)
Το πρόβλημα του φετιχισμού συνδέεται με το πρόβλημα της αλλοτρίωσης που απασχολούσε τον νεαρό Marx στα νεανικά του χειρόγραφα του 1844 μέχρι και το θάνατό του, κάθε φορά με διαφορετική μορφή. Γιατί ο Marx ήθελε την απαλλοτρίωση των απαλλοτριωτών των όρων ζωής, γιατί από νωρίς αγωνίστηκε ενάντια στην ανθρώπινη αλλοτρίωση που παράγει το καπιταλιστικό και κάθε ταξικό σύστημα εκμετάλλευσης.
[βλ. ΦΕΤΙΧΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΥΤΟΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ]
Για μια ενδεικτική βιβλιογραφία πάνω στην επιθυμητική οικονομία, βλ. εδώ bestimmung.blogspot.gr
Όπως γράφαμε και σε εκείνο το κείμενο:
Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, σύμφωνα και με τους ρυθμούς του κοινωνικού ανταγωνισμού, σημαίνει τη διαμόρφωση νέων παραγωγικών σχέσεων, άρα και τη διαμόρφωση νέων υποκειμένων εργασίας και κατανάλωσης. Η υλική βάση του υποκειμένου περιλαμβάνει και τις δύο στιγμές, αφού το κάθε άτομο εργάζεται για να καταναλώσει τα βιολογικά και ιστορικά αναγκαία, όπως εξειδικεύονται από τις κοινωνικά καθορισμένες του επιθυμίες. Η κατανάλωση αγαθών, που αποτελεί μέρος της οικονομίας, αποτελεί και μέρος της ανθρώπινης υποκειμενικότητας, ειδικότερα του ανθρώπινου ψυχισμού. Επομένως, η πολιτική οικονομία και η επιθυμητική οικονομία, μέσω της κατανάλωσης, συναποτελούν την υλική βάση της κοινωνίας, πάνω στην οποία υψώνεται ένα θεσμικό εποικοδόμημα και οι πολιτικο-ιδεολογικές και οργανωτικές μορφές δράσης των υποκειμένων. Η κριτική της πολιτικής και επιθυμητικής (λιβιδινικής) οικονομίας, είναι που μας δίνει το κλειδί της κριτικής στους θεσμούς, τις πολιτικές και τις ιδεολογίες, και κυρίως, όσον αφορά τις ταξικές κοινωνίες, το κλειδί της κριτικής στην εκμεταλλευτική παραγωγή και τη κρατική μορφή.
Πηγή: bestimmung.blogspot.gr
